المعجم (ابن مقری)
| المعجم (ابن مقری) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن مقری، محمد بن ابراهیم (نويسنده) ابن سعد، عادل (محقق) |
| ناشر | مکتبة الرشد ناشرون |
| مکان نشر | عربستان - رياض |
| سال نشر | مجلد1: 1998م , 1419ق , |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
المعجم، اثر محمد بن ابراهیم بن علی بن عاصم بن زاذان اصبهانی (متوفی 381ق)، معروف به ابن مقری، کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع روایات اسلامی. ابن مقری در این کتاب اسامی محدثینی را جمع کرده که از آن‌ها در حجاز و مکه و مدینه و مصر و شام و عراق و دیگر جاها، استماع کرده است. او از هر شیخ و استادی یک یا چند حدیث را ذکر می‌نماید.
معجم ابن مقری، همواره موردتوجه علما بوده؛ خاصه علمایی که به علم تراجم و انساب اهمیت می‌دهند. این اثر به تحقیق ابوعبدالرحمن عادل بن سعد رسیده است.
ساختار
کتاب دارای، مقدمه محقق و محتوای مطالب در هشت جزء جداگانه است.
نویسنده کتاب را بر اساس حروف الفبا مرتب نموده است. البته ترتیب الفبایی کتاب با یک استثناء مواجه است یعنی به خاطر تعظیم پیامبر اکرم(ص)، مطالب کتاب با نام محمد آغاز شده است.
گزارش محتوا
معجم، عبارت است از کتابی که مؤلفش در آن به جهت معرفی خودش، شیوخ و اساتیدش را بر اساس حروف الفبا مرتب می‌کند و از هر شیخ یک یا چند روایت ذکر می‌نماید. گاهی نیز معجم را بر کتابی اطلاق می‌شود که یکی از محدثین آن را به شیوخ برخی حفاظ، اختصاص داده است. برخی نیز، شرط ترتیب بر اساس حروف الفبا را در کتاب‌های معجم، لازم نمی‌دانند بلکه ممکن است مثلاً بر اساس فضیلت یا تقدم، نام اساتید را ذکر نمایند. کتاب‌های معجم در برخی اوصاف با کتاب‌های مشیخه مشترکند؛ زیرا مشیخه نیز، جزئی است که در آن محدث، اسامی شیوخ و مرویاتش از آنان را در آن جمع می‌کند.[۱]
کتاب معجم ابن مقری، همواره موردتوجه و اهتمام علما بوده؛ خاصه علمایی که به علم تراجم و انساب اهمیت می‌دهند. دلیل این امر، کثرت اقتباسات و نقلشان از این کتاب است. مثلاً حافظ ابونعیم اصفهانی در دو کتاب «الحلیة» و «ذكر أخبار إصبهان» زیاد از این کتاب نقل کرده است. خطیب بغدادی و حافظ سمعانی نیز از این اشخاص هستند. علت این اقبال را می‌توان در دو امر جست؛ یکی اعتماد آنان به مؤلف این کتاب و صحت نسبت کتاب به وی و دوم: اختصاص مؤلف به ذکر برخی روایات و معلومات که در جای دیگر یافت نمی‌شود.[۲]
خود ابن مقری می‌نویسد: این کتابی است که در آن اسامی محدثینی را جمع کرده‌ام که از آن‌ها در حجاز و مکه و مدینه و مصر و شام و عراق و دیگر جاها، استماع کرده‌ام. من از هر شیخ و استادی یک یا چند حدیث را ذکر نموده و کتاب را بر اساس حروف الفبا مرتب کرده‌ام تا بر تعداد این اساتید، واقف باشم. البته ترتیب الفبایی کتاب با یک استثناء مواجه است یعنی به خاطر تعظیم پیامبر اکرم(ص)، ابتدای کتاب را با نام محمد آغاز کرده‌ام.[۳]
کسی که این کتاب را مطالعه کند، متوجه می‌شود که مؤلف آن، صرفاً بر روایت احادیث بسنده نکرده بلکه فواید دیگری را نیز در آن می‌یابد که اکثر آن‌ها مربوط به علم أنساب است؛ اطلاعات مربوط به أنساب به‌طور ویژه در اساتید وی پررنگ می‌شود؛ وی نسبت آنان به اجدادشان و شهرهایشان و... را بیان می‌کند. از دیگر اطلاعات این کتاب، جرح و تعدیل و تاریخ وفیات است. همچنین از حکایات و اخباری که از علما و محدثین درباره احوالات شخصی‌شان مانند زهدشان و اجتهادشان در مسائل فقهی و دیگر حکایات شیرین یا تلخ، نقل شده، می‌توان به‌عنوان دیگر اطلاعات این اثر نام برد. گاه نیز در کتاب مشاهده می‌کنیم که مؤلف بجای روایت، حکایت یا ابیاتی از شعر را از شیخی از شیوخش ذکر می‌کند تا متذکر شود که این شخص نیز در دایره اساتید وی بوده است.[۴]
در اولین جزء از اجزای هشت‌گانه کتاب، طریق کتاب به ابن مقری چنین آمده است: روایة الشیخین أبی طاهر أحمد بن محمود الثقفی؛ و أبی الفتح منصور بن الحسین بن علی بن القاسم. کلاهما عنه (أی ابن المقرئ). روایة أبی الفرج سعید بن أبی الرجاء الصیرفی عنهما. روایة أبی مسلم المؤید بن عبدالرحیم بن أحمد بن الأخوة عنه. روایة أمة الحق شامیة بنت أبی علی الحسن بن محمد البکری عنه. سماع منها لعبد الکریم بن عبدالنورین...[۵]
در اولین ورقه کتاب نیز نوشته شده: سماع همه معجم، به‌جز استثنایی از آخر جزء هشتم آن بر شیخه صالحه اصیله بنده حق شامیة بنت أبی علی حسن بن محمد بکری بحق اجازه او از ابومسلم مؤید بن عبدالرحیم و سپس إسناد فوق ذکر شده و پس‌ازآن نیز نوشته شده: «سمعه منها جماعة...».[۶]
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی نام این اثر را «معجم الشیوخ» ذکر کرده و در مورد این اثر گفته است: معجم الشیوخ مورداستفاده کسانی چون سمعانی، ابن نقطه، ذهبی و احتمالاً ابونعیم اصفهانی در ذکر اخبار اصبهان قرار گرفته است. ابن مقری در این کتاب بیش از هفتصد تن از مشایخ خود را به ترتیب حروف الفبا نام برده است[۷]. مؤلف در این اثر در مجموع 1367 حدیث به معرض نمایش گذاشته است.
وضعیت کتاب
صفحات 24 تا 28 کتاب، حاوی رونوشت تصاویر نسخ خطی است. فهارس فنی به ترتیب شامل فهارس مَرفوعات، آثار، اسامی صحابه، شیوخ و راویان ترجمه شده، در انتهای اثر، ذکر شده است.
از جمله کارهای محقق روی این کتاب می‌توان موارد زیر را ذکر کرد:
- رونویسی از کتاب و مقابله آن با نسخ خطی.
- ضبط کتاب به لحاظ سندی و متنی با رجوع به کتاب‌های رجالی و کتاب‌های ضبط الفاظ غریب.
- یاری جستن از دیگر کتاب‌هایی که دیگران از همین مؤلف نقل کرده‌اند؛ مانند: «حلیة الأولیاء» ابونعیم، «تاریخ اصبهان» از همو، «تاریخ بغداد» و «الجامع لأخلاق الراوي و آداب السامع» خطیب بغدادی و....
- یاری جستن از دیگر کتاب‌های حدیثی که با این کتاب در شیوخ اشتراک داشته است.
- شمارذاری احادیث.
- در بخش تعلیقات نیز محقق، به جهت رعایت اختصار به‌جز مواردی که مربوط به ضبط نسخه و تنبیه بر تصحیف یا خطایی در متن یا إسناد بوده، چیز دیگری ننوشته است.[۸]
محقق پس از پایان کارش در مرحله نَسخ و مقابله و تعلیق، از رساله دکتری دکتر محمد بن صالح فلاح در الجامعة الاسلامية خبردار شده که در تحقیق این کتاب، از این اثر نیز بهره برده است.[۹]
در نسخه خطی این کتاب، بر نسخه موجود در دارالکتب المصریة قاهره به شماره 29 مصطلح، اعتماد شده که این نسخه در سال 706ق به خط علی زعیم نوشته شده است.[۱۰]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق کتاب.
- انصاری، حسن، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.