تذکره مرآة الخیال

    از ویکی‌نور
    تذکره مرآة الخیال
    تذکره مرآة الخیال
    پدیدآورانلودی‌، شیرعلیخان بن علی امجدخان‌ (نویسنده)

    حسنی، حمید (اهتمام)

    صفرزاده، بهروز (اهتمام)
    ناشرروزنه
    مکان نشرتهران - ایران
    سال نشر1377 ش
    چاپ1
    شابک978-6176-06-2
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    تذكره مرآة الخيال از آثار شيرعلى‌خان بن على‌امجدخان لودى، به زبان فارسی است كه نویسنده در آن، تعدادى از شاعران را معرفى كرده و در ضمن به مباحث گوناگونى از علوم ادبى، تفسير، تصوف و موسيقى و... نيز پرداخته است.

    شيرعلى‌خان، نگارش كتاب را در سال 1102ق، در عهد سلطنت محيى‌الدين محمد اورنگ زيب معروف به شاه جهان (م 1118ق) به انجام رسانده است.[۱]

    حميد حسنى با همكارى بهروز صفرزاده، اين اثر را به‌صورت انتقادى تصحيح كرده و مقدمه و تعليقاتى بر آن افزوده‌اند.

    ساختار

    اين كتاب از مقدمه مصحح و مقدمه نویسنده و متن اصلى و يادداشت‌هاى مصحح تشكيل شده است.

    گزارش محتوا

    نویسنده در اين اثر، كه از نظر چيدمان مطالب، چندان كه بايد و شايد منظم نيست و به‌صورت جُنگ و مجموعه يادداشت‌هاى گوناگون است، تعداد 129 شاعر را معرفى كرده است.

    مصحح با معرفى نسخه مورد اعتماد خودش و نيز شيوه تصحيح آن.[۲]، مشكلات اثر حاضر را دو مورد دانسته است:

    الف)- فارسی‌نويسى نویسنده به‌صورت نثر هندى است كه براى خواننده فارسی‌زبان (يا ایرانى) مشكل است... برخى مشكلات اين‌چنينى كه از دويست مورد متجاوز بود، با رجوع به منابع مكتوب ديگر و به يارى استادان دانشمند برطرف شدند و يا غلطها قياسا تصحيح گرديدند و ما بقى نيز با كلمه «كذا» و يا نشانه پرسش در درون دو كمان (پرانتز) مشخص شده‌اند.

    ب)- بسيارى از اشتباهات تاريخى تذكره‌نويسان متقدم‌تر را، صاحب كتاب حاضر نيز تكرار كرده است. در كنار اين‌گونه اشتباهات، استناد و اتكا به افسانه‌ها و خرافه‌ها نيز به وضوح ديده مى‌شود، كه نگارنده در يادداشت‌هاى خود در حد توان خويش و با بهره‌گيرى از منابع معتمد و دقيق، به نقد يا اصلاح آنها دست برده است و البته بيشترين اهتمام خود را در اين امر، صرف بخش‌هاى وابسته به ادبيات فارسی كرده است. به‌هرحال، ازآن‌رو كه اين كتاب در زمره آثار علمى كلاسيك فارسی و به‌ويژه از متون مرجع اين زبان بشمار است و حتى در تأليف برخى منابع امروزين ما نيز مورد استفاده بوده است، تصحيح و چاپ آن را به‌همراه يادداشت‌هاى انتقادى پذيرفتيم.[۳]

    براى آشنايى با روش و محتواى اين اثر، توجه به نكات زير مفيد است:

    1. در مقدمه حميد حسنى كه آن را در تهران، جمعه، 23 آذر 1375ش، نوشته، چنين آمده است:
      «كتاب حاضر كه به «تذكره مرآة الخيال» معروف است، در واقع دايرةالمعارف يا دانشنامه‌اى است كه مؤلف، شيرعلى‌خان لودى، در آن به بحث درباره موضوعات گوناگون پرداخته است و در ضمن موضوع اصلى كتاب - تذكره شاعران - مطالب ديگرى هم آورده است؛ مباحثى در زمينه خط و عروض و قافيه و صنايع شعرى و انشا و نيز تفسير و تأويل و عرفان و تصوف، همچنين دانش‌هایى مانند موسيقى و تعبير خواب و فراست (قيافه‌شناسى) و طب و جغرافيا، نيز عجايب دنيا و اخلاق، همه در اين كتاب طرح شده‌اند و در باب هريك، بيش‌وكم سخن رفته است».[۴]
    2. دسته‌بند ازهار اشعار، استاد رودكى، كنيت او ابوالحسن است. مداح و نديم مجلس امير نصرالدين بن احمد سامانى بوده و كتاب «كليلة و دمنة» در عهد وى به قيد نظم درآورده، صلات گران‌مايه يافت؛ چنان‌كه عنصرى شرح آن انعامات در قصيده‌اى ذكر كرده كه مطلعش اين است:
      چهل هزار درم رودكى ز مهتر خويشعطا گرفت ز نظم‌آورى به كشور خويش
      اول كسى كه شعر فارسی را مدون ساخته، اوست. در علم موسيقى نيز مهارتى تمام داشت و... گويند كور مادرزاد بود و در هشت سالگى به فكر شعر افتاده، معانى و الفاظ دقيق بر زبان آورد... اين قصيده شورانگيز از اوست:
      بوى جوىِ موليان آيد همىياد يارِ مهربان آيد همى
      اى بخارا شاد باش و شاد زىمير روزى شادمان آيد همى
      ريگ آمون با درشتى‌هاى اوپاى ما را پرنيان آيد همى
      مير ماه است و بخارا آسمانماه سوىِ آسمان آيد همى
      مير سرو است و بخارا بوستانسرو سوىِ بوستان آيد همى

    .[۵]

    1. در علم تعبير خواب... اين علمى شريف است و معجزه يوسف صديق(ع) بوده و حضرت يوسف آن را در برابر ملك نهاد؛ چنان‌كه حق متعال در قرآن مجيد و فرقان حميد از وى حكايت فرموده، في قوله: «رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ».[۶]
    2. نویسنده با بيان اينكه از اعظم عجائبات، وجود كرامت‌آمود حضرت انسان است؛ چه، جواهر ظاهرى و باطنى وى بى‌پايان است، تعداد 27 مورد از شگفتى‌هاى جهان را به‌صورت مختصر معرفى كرده است و از جمله چنين نوشته است: «... و در نزهة القلوب آورده كه در شهر طريه، چشمه‌اى آب گرم روان است و حرارت آن آب به مرتبه‌اى است كه تا آب سرد بدان نياميزند، استعمال نتوان كرد و بالاى چشمه عمارت قديمى است كه گويند از بناهاى سليمان(ع) است. در آنجا صورتى از سنگ تراشيده‌اند كه آب اين چشمه از سينه آن صورت برمى‌آيد و منقسم مى‌شود به دوازده بخش كه هر بخشى مخصوص است به مرضى و چون صاحب مرض خود را بدان آب بشويد صحت يابد بإذن الله تعالى و اين از نوادر چشمه‌هاى عالم است...».[۷]
    3. نویسنده، تعداد 15 نفر از زنان شاعر را تحت عنوان تذكره شاعرات معرفى كرده و برخى از اشعار آنان را آورده و از جمله چنين نوشته است: حجابى، دختر خواجه‌هادى استرآبادى است. در حسن و جمال به‌مثابه‌اى بود كه آفتاب عالم‌تاب از رشك عارضش در زير سحاب پنهان شدى و ماه جهان‌افروز از عكس رخسارش جلا يافتى. گويند از فرط حيا و عصمت در [خلأ] و [ملأ] نقاب از رخسار نازنين برنگرفتى؛ ازآن‌روى، حجابى تخلص نموده بود. اين مطلع از اوست:
      مه جمال تو و آفتاب هر دو يكى است خط عذار تو و مشك ناب هر دو يكى است


    وضعيت كتاب

    براى اثر حاضر، فهرست تفصيلى مطالب در آغاز آن و فهارس فنى (نام‌هاى اشخاص، اقوام، قبايل، فرقه‌ها، فرشتگان و موجودات افسانه‌اى و مقدس، نام‌هاى جغرافيايى، نام‌هاى كتب، رسالات، مجموعه‌ها و سوره‌هاى قرآن، فهرست آيات و احاديث و فهرست لغات و تركيب‌هاى خاص) و فهرست اهم منابع در پايان آن فراهم شده است.[۸]

    مصحح براى تصحيح اثر حاضر از تعداد قابل توجهى (25 كتاب) از منابع مهم به زبان فارسی، عربى و لاتين بهره برده است.[۹]

    مصححان پى‌نوشت‌هاى متعدد و سودمندى نوشته‌اند.[۱۰]و در آن‌ها افزون بر توضيحاتى درباره چگونگى تصحيح واژگان و...، گاه به انتقاد از محتواى اطلاعات مطرح‌شده نيز پرداخته‌اند. از جمله در تعليقه بر اين كلام از نویسنده كه: «اسدى طوسى، استاد فردوسى است».[۱۱]، چنين آمده است: «اشتباه تاريخى معروف را صاحب تذكره حاضر نيز تكرار كرده است. بر اساس پژوهش‌هاى محققان، اسدى در 465ق (پنجاه سالى پس از وفات فردوسى) درگذشته است و تقريبا محال است استاد فردوسى بوده باشد؛ بنابراین، همه عبارت اين بند، بى‌اساس است».[۱۲]

    پانويس

    1. ر.ک: مقدمه كتاب، ص15
    2. ر.ک: همان، ص17
    3. ر.ک: همان، ص16-17
    4. ر.ک: همان، ص15
    5. ر.ک: متن كتاب، ص18-19
    6. ر.ک: همان، ص153
    7. ر.ک: همان، ص237-238
    8. ر.ک: همان، ص5-13 و ص301-370
    9. ر.ک: همان، ص369-370
    10. ر.ک: همان، ص289-299
    11. همان، ص19
    12. ر.ک: همان، ص290، پى‌نوشت 15

    منابع مقاله

    مقدمه و متن كتاب.

    وابسته‌ها