تلخيص المتشابه في الرسم و حماية ما أشكل منه عن بوادر التصحيح و الوهم

    از ویکی‌نور
    تلخيص المتشابه في الرسم و حماية ما أشكل منه عن بوادر التصحيح و الوهم
    تلخيص المتشابه في الرسم و حماية ما أشكل منه عن بوادر التصحيح و الوهم
    پدیدآورانش‍اف‍ع‍ی، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ اس‍م‍اع‍یل‌ (محقق) خطیب بغدادی، احمد بن علی (نویسنده)
    ناشردار الکتب العلمية
    مکان نشرلبنان - بيروت
    سال نشر1424ق. = 2003م.
    چاپچاپ اول
    موضوعحديث - علم الرجال

    محدثان اهل سنت

    احاديث اهل سنت - قرن 5ق.
    زبانعربی
    تعداد جلد2
    کد کنگره
    ‏‎‏/‎‏خ‎‏6‎‏ت‎‏8‎‏ ‎‏1382 / 114/8 BP
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    تلخيص المتشابه في الرسم و حماية ما أشكل منه عن بوادر التصحيح و الوهم اثر خطیب بغدادی (متوفی 464ق)، کتابی است در موضوع علم رجال، درباره اسامی متشابه راویان که با تحقیق محمدحسن اسماعیل به چاپ رسیده است.

    ساختار

    کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در پنج فصل، در دو جلد، تنظیم شده است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه، ابتدا شرح حال مختصری از مؤلف ارائه شده[۱] و پس از توصیف نسخ خطی کتاب[۲]، انتساب کتاب به خطیب بغدادی، مورد بحث قرار گرفته است[۳].

    اسم‌هایی كه در تلفظ و خط یكسان و در مصداق متفاوت باشند، «متفق و مفترق» نامیده می‌شوند[۴]. به دیگر سخن، به اسمی واحد كه بر بیش از یک نفر اطلاق شود، متفق و مفترق گویند. این افراد در اسم با هم متفق و در مصداق از یكدیگر مفترق هستند. شناخت این افراد بسیار مهم است؛ زیرا ممكن است یكی از اینان ثقه و دیگری ضعیف باشد و در این صورت اگر به درستی شناخته نشوند، نمی‌توان اعتبار اسنادی را كه آنها در آن قرار دارند، به درستی تعیین كرد[۵].

    اسم‌هایی را كه در نوشتن یكسان و در شكل و تلفظ متفاوت باشند نیز «مؤتلف و مختلف» گویند، مانند: حزام (به کسر حاء) و حرام (به فتح حاء)؛ حناط (به فتح حاء و تشدید نون) و خیاط (به فتح خاء)؛ ابو‌عبیده (به ضم عین) و ابو‌عبیده (به فتح عین)؛ حصین (به ضم حاء و فتح یاء) و حصین (به فتح حاء). این دانش در شناخت تصحیف و تحریف بسیار كارآمد است[۶].

    «متشابه» آمیزه‌ای از متفق و مفترق با مؤتلف و مختلف است[۷]. در حالتی که اسم یا كنیه دو نفر یكسان باشد و نسب یا نسبت آنها از نظر نوشتاری یكسان و از لحاظ تلفظ متفاوت باشد یا برعكس، به آن متشابه می‌گویند. به دیگر سخن، اسامی متشابه در نوشتن یكسان و در تلفظ متفاوت‌اند و از طرفی كنیه، نسب یا نسبت آنها یكسان است؛ مانند موسی بن علی (به فتح عین و کسر لام) و موسی بن علی (به ضم عین و فتح لام)؛ محمد بن عبدالله مخرمی (به ضم میم، فتح خاء و تشدید و فتح راء) و محمد بن عبدالله مخرمی (به فتح میم و فتح راء بدون تشدید)؛ عمرو بن زراره (به فتح عین) و عمر بن زراره (به ضم عین)؛ حیان الأسدی (به فتح حاء) و حنان الأسدی (به فتح حاء و تشدید نون). این دانش در شناخت تصحیف و تحریف سودمند است و اثر حاضر، از جمله مهم‌ترین كتاب‌های اهل سنت است که در این زمینه به رشته تحریر درآمده است[۸].

    خطیب كتاب را به پنج فصل، به شرح ذیل، تقسیم كرده است. هر یک از این فصول به باب‌هایی تقسیم می‌شود و ذیل نام هر فرد، اساتید و شاگردان و یک یا چند حدیث یا خبری را كه او در سندش قرار دارد، آورده شده است[۹].

    فصل اول، اسم‌هایی كه در نوشتن یكسان و در اعراب برخی كلمات از یكدیگر متمایزند[۱۰]. این فصل، به پنج باب زیر تقسیم شده است:

    1. افرادی که در نام خود یکسان ولی در نام پدر، متفاوت هستند؛ مانند: عمرو بن سلمه (به فتح سین و لام) و عمرو بن سلمه (به فتح سین و کسر لام)[۱۱]، عبدالله بن ربیعه (به ضم راء) و عبدالله بن ربیعه (به فتح راء)[۱۲]، عبدالله بن حکیم (به فتح حاء) و عبدالله بن حکیم (به ضم حاء)[۱۳]، عبدالعزیز بن ربیع (به فتح راء) و عبدالعزیز بن ربیع (به ضم راء)[۱۴] و محمد بن عباده (به ضم عین) و محمد بن عباده (به فتح عین)[۱۵].
    2. افرادی که نام پدارنشان یکسان است اما در نام خود، تفاوت دارند؛ مانند: مسور بن یزید (به ضم میم، فتح سین و تشدید و فتح واو) و مسور بن یزید (به کسر میم، سکون سین و فتح واو)[۱۶]؛ صبیح بن عبدالله (به ضم صاد) و صبیح بن عبدالله (به فتح صاد)[۱۷]؛ عبیده بن عمرو (به ضم عین) و عبیده بن عمرو (به فتح عین)[۱۸].
    3. افرادی که نامشان در زیادت یک حرف اختلاف دارد؛ مانند: سعید بن صالح و سعید بن صلح[۱۹] و صالح بن عبدالله و صلح بن عبدالله[۲۰].
    4. افرادی که کنیه‌شان غالب بر اسم می‌باشد؛ مانند: ابوعبدالله بن بطه (به ضم باء) و ابوعبدالله بن بطه (به فتح باء)[۲۱] و ابوطاهر بریدی (به ضم باء و فتح راء) و ابوطاهر بریدی (به فتح باء)[۲۲].
    5. باب مفرد؛ که عبارتند از محمد بن عبدالله مخرمی (به فتح میم) و محمد بن عبدالله مخرمی (به ضم میم)[۲۳].

    فصل دوم، اسم‌هایی كه در نوشتن مشابه و در هجای برخی حروف متفاوت‌اند؛ این فصل، مشتمل است بر هشت باب زیر:

    1. اسم‌هایی که در یک حرف اختلاف دارند؛ مانند: عبدالله بن بسر (به ضم باء) و عبدالله بن بشر (به کسر باء)[۲۴]، عبدالرحمن بن حباب (به فتح حاء) و عبدالله بن حباب (به ضم حاء)[۲۵] و عبدالرحمن بن حبیب (به فتح حاء) و عبدالرحمن بن حبیب (به ضم حاء)[۲۶].
    2. اسم‌هایی که در دو حرف اختلاف دارند؛ مانند: عبدالله بن عباس و عبدالله بن عیاش[۲۷]، عبدالله بن مغفل و عبدالله بن معقل[۲۸]، زید بن حارثه و زید بن جاریه[۲۹]، عبدالله بن خباب و عبدالله بن جناب[۳۰] و احمد بن جناب و عمرو بن حباب[۳۱].
    3. اسم‌هایی که در سه حرف اختلاف دارند؛ مانند: عبدالله بن جبیر و عبدالله بن حنین[۳۲]، عبدالرحمن بن جبیر و عبدالرحمن حنین[۳۳]، عبید بن حنین و عبید بن جبیر[۳۴]، سمعان بن مشنج و سمعان بن مسبح[۳۵] و عبدالرحمن بن حصین و عبدالرحمن بن خضیر[۳۶].
    4. اسم‌هایی که شبیه «یحیی» هستند؛ مانند: عبدالله بن یحیی و نجی بن یحیی[۳۷]، حمد بن یحیی و نجحی بن یحیی[۳۸]، یحیی بن جابر و نجی بن جابر[۳۹] و یحیی بن سلمه و نجی بن سلمه[۴۰].
    5. اسم‌هایی که در حذف بعضی از حروف با هم مشابهت دارند؛ مانند: سفیان بن عقبه و شقیر بن عقبه[۴۱]، سهل بن سفیان و سهل بن شقیر[۴۲] و ابوالحسن بن شقیر و ابوالحسین بن سفیان[۴۳].
    6. اختلاف در اسم و نسب با هم؛ که عبارت است از سنان بن ابی سنان و سیار بن ابی سیار[۴۴].
    7. افرادی که کنیه‌شان غالب بر اسم می‌باشد؛ مانند: ابوعمرو شیبانی و ابوعمر سیبانی[۴۵] و ابوشبیل عقیلی و ابوشنبل عقیلی[۴۶].
    8. باب جامع؛ مانند: حارث بن عبدالله همدانی و حارث بن عبدالله همذانی[۴۷]، محمد بن اسحاق بن یزید و محمد بن اسحاق بن برید[۴۸] و محمد بن خلف بن حیان و محمد بن خلف بن جیان[۴۹].

    فصل سوم اسم‌هایی كه در ترتیب حروف با هم متفاوت‌اند؛ که دارای... باب است:

    1. افرادی که در نام خود یکسان ولی در نام پدر، متفاوت هستند؛ مانند: عبدالله بن ارقم و عبدالله اقرم[۵۰]، عبدالله بن یسار و عبدالله بن سیار[۵۱] و موسی بن یسار و موسی بن سیار[۵۲].
    2. افرادی که نام پدارنشان یکسان است اما در نام خود، تفاوت دارند؛ مانند: عامر بن سعد و عمار بن سعد[۵۳]، عامر بن مطر و عمار بن مطر[۵۴] و هاشم بن هاشم و هشام بن هاشم[۵۵].
    3. افرادی که هم در نام خود و هم در نام پدرانشان، تفاوت دارند؛ که عبارتند از عمار بن ابی عمار و عامر بن ابی عامر[۵۶].
    4. افرادی که نام فرزندان یکسان است، اما در نام پدر، اختلاف دارند؛ مانند معقل بن یسار و معقل بن سنان[۵۷]، سلیمان بن یسار و سلیمان بن سنان[۵۸] و مسلم بن یزید و مسلم بن نذیر[۵۹].
    5. افرادی که نام پدران یکسان است، اما نام فرزندان اختلاف دارد؛ مانند: عبدالرحمن بن سلیمان و عبدالرحیم بن سلیمان[۶۰] و عبدالحمید بن عبدالعزیز و عبدالمجید بن عبدالعزیز[۶۱].
    6. افرادی که در نام فرزند و پدر هر دو باهم، اختلاف دارند؛ که عبارتند از: سنان بن سنان و بشار بن یسار[۶۲]،

    فصل چهارم اسم‌هایی كه به دلیل شباهت به هم نزدیک‌اند و برخی حروف آنها در نوشتن با یكدیگر متفاوت‌اند؛ مانند حكیم بن حزام (به کسر حاء) و حكیم خذام (به کسر خاء)[۶۳].

    فصل پنجم نوادر؛ مانند حَبّة بن أبی‌حَبَّه (به فتح حاء و تشدید باء در هر دو اسم) و حیة بن أبی‌حیه كه اولی اسم مرد و دومی اسم زن است[۶۴].

    در پایان، سزاست به این نکته اشاره شود که کتاب «تالی التلخیص» نیز نگاشته خطیب بغدادی و در واقع، تكمله‌ای است بر کتاب حاضر[۶۵]. خطیب در «تالی التلخیص»، اسم‌هایی را آورده است كه در زیادت یک حرف با هم تفاوت دارند؛ مانند زیاد بن جبیر (به ضم جیم و فتح باء) و زید بن جبیر (به ضم جیم و کسر باء)[۶۶].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۶۷] و توضیح برخی از مطالب متن [۶۸]، به حسن یا ضعیف بودن روایات، اشاره شده است[۶۹].

    پانویس

    1. مقدمه، ج1، ص3
    2. همان، ص4
    3. همان، ص5
    4. رحمان ستایش، محمدکاظم، ص275
    5. همان
    6. ر.ک: همان، ص276
    7. همان، ص279
    8. ر.ک: همان
    9. ر.ک: همان، ص280
    10. همان
    11. متن کتاب، ج1، ص19
    12. همان، ص29
    13. همان، ص34
    14. همان، ص52
    15. همان، ص96
    16. همان، ص126
    17. همان، ص127
    18. همان، ص129
    19. همان، ص156
    20. همان، ص158
    21. همان، ص162
    22. همان، ص163
    23. همان، ص165
    24. همان، ص169
    25. همان، ص174
    26. همان، ص187
    27. همان، ص258
    28. همان، ص260
    29. همان، ص262
    30. همان، ص264
    31. همان، ص267
    32. همان، ص364
    33. همان، ص367
    34. همان، ص369
    35. همان، ص373
    36. همان، ص374
    37. همان، 489
    38. همان، ص490
    39. همان، ص491
    40. همان، ص493
    41. همان، ص495
    42. همان، ص496
    43. همان، ص497
    44. همان، ص500
    45. همان، ص505
    46. همان، ص507
    47. همان، ص510
    48. همان، ص511
    49. همان، ص512
    50. همان، ج2، ص5
    51. همان، ص6
    52. همان، ص10
    53. همان، ص50
    54. همان، ص53
    55. همان، ص54
    56. همان، ص73
    57. همان، ص76
    58. همان، ص77
    59. همان، ص78
    60. همان، ص95
    61. همان، ص97
    62. همان، ص99
    63. همان، ص103
    64. همان، ص240
    65. ر.ک: همان، ص280
    66. ر.ک: همان
    67. ر.ک: پاورقی، ج1، ص441
    68. ر.ک: همان، ص480
    69. ر.ک: همان456

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. رحمان ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث



    وابسته‌ها