دانشنامه کلام اسلامی
| دانشنامه کلام اسلامی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سبحانی تبریزی، جعفر (نویسنده) |
| ناشر | مؤسسه امام صادق علیه‌السلام |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| موضوع | کلام - دايره المعارفها و واژهنامهها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 200/2 /س2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
دانشنامه کلام اسلامی، تألیف جمعی از طلاب و فضلای حوزه علمیه با مدیریت علی ربانی گلپایگانی است که به پیشنهاد آیت‌الله سبحانی و اشراف ایشان نگاشته شده است. این اثر، دانشنامه‌ای تخصصی است که به تبیین و تحقیق مفاهیم و مسائل و دیگر مدخلهای کلامی می‌پردازد و هدف از تدوین آن ارائه اطلاعات اساسی، اصیل و موثق در عرصه کلام اسلامی به عموم علاقه‌مندان، به‌ویژه پژوهشگران بحثهای کلامی است.[۱].
ساختار
این اثر پنج جلدی که جلد اول آن تاکنون منتشر شده است، حدود پانصد مدخل دارد که یکصدودو مدخل آن در جلد اول جای گرفته است.[۲].
مدخلها به‌ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند. این جلد با مدخل «آجال»، آغاز و با مدخل «ایمان نیاکان پیامبر(ص)»، خاتمه یافته است.
در ابتدای این اثر دو مقدمه از آیت‌الله سبحانی و ربانی گلپایگانی آمده است.
برای آشنایی با ساختار مقالات این دانشنامه، توجه به اجزای اصلی مقالات (مدخل، ملحقات مدخل، شناسه مدخل، بدنه مقاله، منابع و امضای مؤلف) ضروری است:
- مدخل: مدخل هر واژه‌ای است که بر اساس شیوه‌نامه گزینش مدخل، موضوع کلامی تشخیص داده شده و ذیل آن مقاله درج می‌شود.
- ملحقات مدخل: برای توضیح و تخصیص مدخل به‌کار می‌رود یا درباره آن اطلاعاتی از نوع فقه‌اللغه‌ای به دست می‌دهند که جزء تعریف و شرح مدخل نیستند، مانند تعلق زبانی، معنای لغوی، وجه تسمیه، وجه اشتقاق، نام پیشین، نام کنونی، ضبط پیشین، ضبط کنونی، ضبط در زبان‌های دیگر، املای دیگر، لغتی (گونه‌ای) در...، عنوان کامل‌تر، انتساب به...، انتساب لفظ و اصطلاح به رشته‌ای از علوم و فنون و معارف، نام علمی یا اصطلاحی دیگر، ضبط معرّب یا متناظر ضبط معرّب، ضبط فرنگی، قیود تحدیدی (اوّل، دوم...، کبیر، صغیر، کهین، مهین، اکبر، اوسط، اصغر)، تعلق مکانی و نظایر آن.
- شناسه مدخل: شناسه عبارتی است کوتاه که مراد از مدخل را به‌اختصار به خواننده معرفی می‌کند. این تعریف باید جامع باشد و محدوده بحث مقاله را روشن کند؛ یعنی مدخل مورد بحث را از مدخلهای مشابه دیگر ممتاز کند و درآمدی برای ورود به مقاله باشد.
- بدنه مقاله: بخش اصلی و حاوی اطلاعات اساسی درباره مدخل است. اجزای بدنه، غالباً ً بدین ترتیب است: تعاریف، تاریخچه، اهمیت و جایگاه، اقوال، ادله، نقد، نتیجه[۳].
گزارش محتوا
آیت‌الله سبحانی در مقدمه می‌گوید: دایرةالمعارف که به زبان فارسی معاصر «دانشنامه» نامیده می‌شود، گاهی جنبه همگانی دارد و گاهی جنبه تخصصی و در فرض دوم نیز گاهی به یک علم اختصاص دارد و گاهی با چند علم مرتبط است. سپس به پیشینه دانشنامه‌نویسی اشاره می‌کند. ایشان درباره دانشنامه علم کلام می‌گوید: تا آنجا که ما اطلاع داریم در جهان اسلام دانشنامه‌ای که به علم کلام اختصاص داشته باشد، تدوین نشده است. گستردگی مباحث کلامی از یکسو و فراهم نبودن فرصت و مجال کافی برای بسیاری از کسانی که علاقه‌مند به آگاهی مسائل کلامی‌اند از سوی دیگر، نگارش دانشنامه‌ای در این‌باره را ضروری می‌سازد[۴].
علی ربانی در مقدمه خود از انگیزه و مراحل نگارش، سخن به میان آورده است.[۵].
آجال، آخرالزمان، آخرت، آدم، آزادی، آفتاب‌پرستی، آقاخانیه (آغاخانیه)، آیه، ابلیس، احباط و تکفیر و... ازجمله مدخلهایی است که در جلد اول این دانشنامه آمده است؛ مثلاًدر مدخل احباط و تکفیر، ابتدا از معنای لغوی و اصطلاحی آن، سپس تعداد دفعاتی که این دو واژه در قرآن آمده، مطلع می‌شویم و در ادامه نظر متکلمان را در این‌باره می‌خوانیم[۶].
احباط در اصطلاح متکلمان بدان معناست که گناه یا عقاب متأخر، موجب از بین رفتن طاعت یا ثواب متقدم می‌شود. در مقابل، تکفیر به معناى آن است که طاعت یا ثواب متأخر باعث از بین رفتن معصیت یا عقاب متقدم می‌گردد. در برخى منابع احباط و تکفیر را به معناى پوشانیدن عمل دانسته‌اند؛ یعنى عمل قبیح، آثار ثواب را می‌پوشاند؛ همین‌گونه عمل شایسته، آثار قبیح گناهان را می‌پوشاند. این معنا از احباط و تکفیر، معنایى دقیق و ظریف است که در جمع اقوال مختلف در این بحث و رسیدن به حقیقت مسئله، بسیار مفید و راهگشا خواهد بود. بحث احباط در کلام اسلامى به‌صورت گسترده مطرح شده و دیدگاه‌های متفاوتى در این زمینه ارائه گردیده است. نزد متکلمان، معروف است که معتزله به احباط و تکفیر معتقدند، هرچند در چگونگى آن، اختلافنظر دارند. از طرفى اشاعره و بیشتر امامیه و مرجئه قائل به بطلان احباط هستند. از میان متکلمان امامیه به نوبختیان نسبت داده شده که احباط اعتزالى را پذیرفته‌اند؛ البته از برخى آثار نوبختیان، قول به بطلان احباط استفاده می‌شود؛ بنابراین معلوم می‌شود که همه نوبختیان به ثبوت احباط معتقد نبوده‌اند. علاوه بر نوبختیان، برخى از متکلمان متأخر امامیه، احباط به معناى تعدیلشده آن را پذیرفته‌اند[۷].
نویسنده در ادامه و بعد از ارائه نظرات متفاوت دانشمندان اسلامی، به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری این مدخل می‌پردازد. او می‌گوید:
- با توجه به وجود آیات و روایات فراوان در زمینه احباط، نمی‌توان به‌طور مطلق، قول به احباط را باطل دانست...
- از میان اقوال مثبتان احباط، قول ابوعلى که قائل به حبط مطلق بوده، باطل است؛ چراکه مستلزم ظلم بر بندگان است، لکن قول ابوهاشم که موازنه را مطرح کرده، با تغییر مبناى بحث، می‌توان آن را فی‌الجمله پذیرفت.
- آنچه از احباط در میان متکلمان مطرح شده، معناى ظاهرى آن است، لکن بطون حقیقى آن، در فلسفه و عرفان مطرح شده است... و فیلسوفانى چون ملاصدرا و علامه طباطبایى توانسته‌اند دقائق و ظرایف این بحث را تبیین کنند[۸].
در پایان به عوامل احباط و تکفیر اشاره شده است.[۹].
وضعیت کتاب
فهرست مدخلها به‌همراه نویسندگان آنها و همکاران علمی و اجرایی، در ابتدای کتاب قید شده است.
در پایان هر مقاله، آدرس منابع آن ذکر گردیده است؛ علاوه بر اینکه در متن مقاله، بعد از هر نقل قولی، اسم کتاب، جلد و صفحه آن قید شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمات و متن کتاب.
- بی‌نام، «شیوه‌نامه تدوین مقاله‌های دانشنامه کلام اسلامی»، مجله کلام اسلامی، بهار 1383، شماره 49.
- پورمحسن، سمر، «گزارش»، مجله اطلاعات حکمت و معرفت، اسفند 1388، شماره 48.