مجموعة رسائل الكرماني
| مجموعة رسائل الكرماني | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کرمانی، احمد بن عبدالله (نویسنده)
|
| ناشر | مجد (المؤسسة الجامعية للدراسات و النشر و التوزيع) |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1407ق , |
| چاپ | 2 |
| موضوع | اسماعيليه - عقايد کلام اسماعيليه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 215 /ک4م3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مجموعة رسائل الكرماني، اثر احمد حمیدالدین کرمانی (متوفای حدود 411ق)، در موضوعات متنوع است که توسط مصطفی غالب مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
برخی بر این باورند که دو رساله آخر کتاب نوشته حمیدالدین کرمانی نیست، بلکه رساله دوازدهم، یعنی «الرسالة في الرد علی من ينكر العالم الروحانی» را شهریار بن حسن و رساله «خزائن الأدلة» را ابویعقوب اسحاق بن احمد سجستانی نوشته‌اند[۱].
ساختار
این اثر با مقدمه محقق آغاز و به دنبال آن سیزده رساله آمده است.
گزارش محتوا
مقدمه محقق شامل بیان انگیزه نویسنده در هریک از رساله‌ها، توضیح و معرفی هرکدام از رساله‌ها، ترجمه نویسنده و روش تحقیق است.
سیزده رساله موجود در این اثر به شرح زیر است:
- الرسالة الدرية في معنی التوحيد؛
- رسالة النظم في مقابلة العوالم بعضها بعضا؛
- الرسالة الرضية في الجواب علی من يقول بقدم الجوهر و حدوث الصورة؛
- الرسالة المضيئة في الأمر و الآمر و المأمور؛
- الرسالة اللازم في صوم شهر رمضان و حينه؛
- رسالة الروضة في الأزل و الأزلي و الأزلية؛
- الرسالة الزاهرة في جواب مسائل؛
- الرسالة الحاوية في الليل و النهار؛
- رسالة مباسم البشارات بالإمام الحاكم‌بأمرالله؛
- الرسالة الواعظة في الرد علی الأخرم الفرغاني؛
- الرسالة الكافية في الرد علی الهاروني الحسني الزيدي؛
- الرسالة في الرد علی من ينكر العالم الروحانی؛
- خزائن الأدلة.
در اینجا به توضیح برخی از آن‌ها می‌پردازیم:
الرسالة الدرية في معنی التوحيد
این، اولین رساله‌ای است که در این اثر آمده است. نویسنده در این رساله نظر فاطمیان را درباره توحید خدای متعال گسترش می‌دهد. او ثابت می‌کند که به هیچ صفتی از صفات وی نمی‌توان دست یافت. او نه جسم است و نه در جسم و هیچ عاقلی ذات او را نمی‌تواند درک کند و هیچکس نمی‌تواند او را حس کند و او را با هیچ لفظ و گفتاری نمی‌توان تبیین نمود[۲].
الرسالة اللازم في صوم شهر رمضان و حينه
این، پنجمین رساله است که در این اثر آمده است. کرمانی درباره رؤیت معتقد است که رؤیت به دو شکل صورت می‌گیرد:
- رؤیت طبیعی؛
- رؤیت نفسی.
رؤیت طبیعی با چشم صورت می‌گیرد و چشم، رنگها و اشکال و... را می‌بیند و این نیاز به استدلال ندارد. رؤیت نفسانی، علمی است که از طریق قلب و نفس حاصل می‌شود و با رؤیت طبیعی متفاوت است. ایشان در بخشی از این رساله، بعد از مناقشه تمام آیات و احادیثی که در موضوع روزه آمده، به این نتیجه می‌رسد که روزه ماه مبارک رمضان سی روز تمام است و..[۳].
رسالة مباسم البشارات بالإمام الحاكم‌بأمرالله
این، نهمین رساله است و به‌منظور تقویت مبادی فکری اسماعیلیه و با هدف مهار بحران فکری فاطمیان و به‌نوعی بر ضد تبلیغات منفی عباسیان به رشته تحریر درآمد. سراسر این اثر، پیرامون اثبات حقانیت الحاكم‌بأمرالله و تحکیم موقعیت متزلزل امام فاطمی است. کرمانی در این مجموعه سعی می‌کند تا ضمن تأکید بر جایگاه رفیع الحاكم‌بأمرالله و کاستن از ادعاهای غالیانه دعوت‌گران نواندیش، بشارتهای پیامبر(ص) و اشاراتی را که در حق ائمه صورت گرفته، جمع‌آوری کند. او در فواصل گزاره‌های تاریخی، به‌گونه‌ای شرایط پیشآمده دربار الحاکم را امتحانی برای اهل دعوت می‌داند و تعجب‌آور اینکه به‌رغم رویکرد عقلانی و استدلالی‌اش با اذعان به افعال و اقدامات عجیب الحاکم که گاه معاصرانش از آن‌ها به کارهای سیاه تعبیر کرده‌اند، هرگز آن‌ها را رد نمی‌کند، بلکه آن‌ها را آزمودنی برای اهل دعوت تلقی می‌کند. حمیدالدین بنا بر ضرورت، چهارده فصل این رساله را به اثبات موضوع امامت اختصاص داد و اطاعت از ائمه را امری ضروری و واجب قلمداد کرد. کرمانی در فصل دوم همین رساله، به دلایل وجوب و ضرورت امامت الحاكم‌بأمرالله پرداخته، چهره‌ای کاریزماتیک، قدسی و لازم الاطاعه از او عرضه کرده است. نظر به عبارت‌پردازی‌ها و لفاظی‌های او در این کتاب و کاربست ادله و استدلالهای کلامی و عقلانی در اثبات امامت اسماعیلیه به‌راحتی می‌توان پذیرفت که حمیدالدین تمامی تلاش خود را در این کتاب و دیگر آثارش معطوف به حل یا رفع بحران اعتقادی پدیدآمده برای جایگاه ازدست‌رفته امامت، به‌ویژه امامت الحاكم‌بأمرالله، مبذول داشت. اندیشمند ایرانی کوشید تا تناقضات و بحران فرهنگی پیشآمده را با مباحث فکری و کلامی پاسخ دهد و امامت خلفای فاطمی، به‌ویژه الحاکم را به‌حق جلوه دهد. در تأیید امام زمانش، الحاکم، به‌صراحت او را مفترض الطاعه شمرد و اینچنین ادعا کرد: «إن أميرالمؤمنين الحاكم‌بأمرالله – سلام الله عليه - في كونه إماما في وقته و قائما في زمانه و قائدا لأهله و شفيعا للمتقين بحبله». او به‌منظور تحقق اهداف خود، مبنی بر تضعیف دشمنان فاطمیان و رفع بحران‌های فکری معاصرش، در پایان چهاردهمین فصل کتاب یادشده، ضمن معرفی دشمنان ولایت و امامت فاطمیان که مقیم بغداد و خراسان بودند، آن‌ها را فانی و مغلوب قلمداد می‌کند و در پایان رساله با اطمینانی خوش‌بینانه شکست دشمنان فاطمیان را در چهارصدمین سال رحلت پیامبر اکرم(ص)، یعنی سال 411 ق، پیش‌بینی می‌کند[۴].
الرسالة الكافية في الرد علی الهاروني الحسني الزيدي
این، یازدهمین رساله است. یکی از عالمان زیدی به نام هارونی حسنی در نقد دیدگاه اسماعیلیان گفتاری داشته که حمیدالدین کرمانی به نقد و ردّ آن پرداخته است. تنظیم رساله بدین صورت است که ابتدا با عنوان «عين المسألة»، اصل اشکال آمده و آنگاه نقد هارونی و سپس جواب حمیدالدین از وی آورده شده است. اولین مسئله این است که چرا اسماعیلیه برای عناوین ظاهری شرع، نظیر صلات و زکات و...، باطن معتقدند. کرمانی می‌کوشد تا اعتقاد اسماعیلیان را بر ظواهر به اثبات رساند و کتاب‌ها و آثاری را نیز در این زمینه یاد می‌کند. در صفحات بعدی کتاب، امامت، موردبحث قرار گرفته و با توجّه به اینکه هارونی، زیدی است، نص بر امامت را تنها درباره سه امام اوّل پذیرفته است. کرمانی جواب می‌دهد که چون امامی بر امام بعدی تصریح کند، این در واقع نص النبی است. آنگاه مسئله غیبت مطرح شده است و سؤال از الحاكم‌بأمرالله که از جنجالی‌ترین امامان اسماعیلیه است، بعد از آن آمده است و پس از اینها عقیده اسماعیلیان نسبت به خلفا آمده است[۵].
خزائن الأدلة
این، آخرین رساله‌ای است که در این اثر به چشم می‌خورد. این رساله نیز نمونه‌ای دیگر از کوشش‌های فکری و علمی کرمانی برای طرح و اثبات حقانیت الحاكم‌بأمرالله و ستردن تأثیرات سوء تبلیغات عباسیان در انکار و دروغزن دانستن الحاکم است؛ بدین منظور او در سرمطلع این رساله، الحاکم را در جایگاه امام - خلیفه محق در رأس سلطه سیاسی - مذهبی دربار فاطمیان قرار می‌دهد و او را وارث ملک و حکمت نبوی می‌داند. با تأکید بر میراثبری الحاکم از حضرت ابراهیم و اسماعیل، امام فاطمی را مصداق آیه فَقَدْ آتَينٰا آلَ إِبْرٰاهِيمَ اَلْكتٰابَ وَ اَلْحِكمَةَ وَ آتَينٰاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً (النساء: 54) می‌داند. علاوه بر این، در بیست‌وپنجمین خزانه که در اثبات امامت بیان شده است، بار دیگر تیغ تیز عقل را بر ادعای منکران امامت برکشیده و با استدلالهای عقلانی، موقعیت امام فاطمی را در فرهنگ و نظام فکری شیعه اسماعیلی تبیین و تشریح می‌کند. با لازم الاطاعه دانستن امامان، ذریه حسنین(ع) را معیار صحیح در عرصه منازعات فکری معرفی می‌کند. رهروان ایشان را اهل بهشت می‌داند و متمسکان به حبل آنان را سعادتمند می‌شمارد. بدین‌وسیله، او در قالب راهکاری اثربخش به ارائه طرحواره نظریه امامت اسماعیلیه مبادرت کرد و علاوه بر تقویت مبادی فکری نوکیشان اسماعیلی، به مهار بحران فکری فاطمیان نائل آمد و چند صباحی از تنش‌های فکری اسماعیلیه کاست و اضمحلال زودهنگام دولت آنان را به تعویق انداخت[۶].
وضعیت کتاب
پاورقی‌ها به ذکر اختلاف نسخ و مستندات مطالب کتاب اختصاص یافته است.
فهرست محتویات در انتهای کتاب آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- جعفریان، رسول، «گزیده کتاب‌شناسی توصیفی فرق اسلامی»، آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1369، شماره 2.
- جان‌احمدی، فاطمه، «مدیریت بحران دربار فاطمیان»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره اول، بهار و تابستان 1390.