صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر

    از ویکی‌نور
    (تغییرمسیر از میرزا حسن اصفهانی)
    صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر
    نام صفی‌علی‌شاه، محمدحسن بن محمدباقر
    نام‌های دیگر
    نام پدر محمدباقر اصفهانی
    متولد 1251ق
    محل تولد اصفهان
    رحلت 1316ق- تهران
    اساتید رحمت علی‌شاه
    برخی آثار تفسیر قرآن صفی‌علی‌شاه

    دیوان صفی علیشاه

    اسرار المعارف

    کد مؤلف AUTHORCODE02725AUTHORCODE

    میرزا محمدحسن اصفهانی (1251-1316ق)، ملقب به صفی‌‎علی‌شاه، از صوفیان بزرگ سلسله نعمت‌اللهى و از ارادتمندان رحمت‎علی‌شاه و منورعلی‌شاه بوده و کتاب «زبدة الأسرار» از آثار اوست. از جمله فعالیتهای او مبارزه با شیخیه و بابیت و بهائیت بود.

    ولادت

    او در سوم شعبان ۱۲۵۱ هجری قمری در شهر اصفهان بدنیا آمد. پدرش محمدباقر اصفهانی بود که وی نیز لقب صفی داشت. پدرش تاجر بود، از اصفهان به یزد رفت و در آنجا مسکن گزید. وی خردسالی و نوجوانی خود را در یزد گذرانید و تا ۲۰ سالگی در این شهر بود و تحصیلات خویش را در این شهر به انجام رسانید.

    وی در سن ۲۱ سالگی، و به سال ۱۲۷۲ هجری قمری به شیراز رفت و به میرزاکوچک رحمت علیشاه سر سپرد و جزو مریدان او گردید و به اصطلاح دراویش، به شرف توبه و تلقین از حضرتش مشرف گردید. وی همچنین در اوایل امر، علاوه بر شیراز، مدتی در کرمان و یزد اقامت نمود و سپس به هندوستان رفت و برای چند سال در آن دیار اقامت نمود.

    شرح حال او را برادرش، رضا، ملقب به حضورعلى نعمت‌اللهى، در رساله‌اى به نام «تعرفة‎ الأولياء»، از قول خود صفی‎علی‌شاه، به نظم درآورده است. گزارشى از این رساله را مسعود همایونى در کتاب «تاریخ سلسله‌هاى طریقه نعمة‎اللهية در ایران» به نثر نوشته است[۱].

    صفى همراه با رحمت‎علی‌شاه به کرمان رفت و به اشاره وی سرودن کتاب «زبدة الأسرار» را آغاز کرد. پس از وفات رحمت‎علی‌شاه، وی دست ارادت به منورعلی‌شاه داد که عموى رحمت‎علی‌شاه و مدعى جانشینی او بود. صفی در حمایت از او و نفى مخالفانش کوشید؛ از جمله گویا مقالاتى نوشت در برترى وی بر سعادت‎علی‌شاه، که ارادتمندانش وی را جانشین برحق رحمت‎علی‌شاه می‌دانستند. همچنین در «زبدة الأسرار» اشعارى دارد که متضمن تعریضات تند نسبت به سعادت‎علی‌شاه و دفاع از منورعلی‌شاه است[۲].

    صفى تا 1280 در یزد ماند و آنگاه، برای دومین‌بار، به هندوستان رفت و علی‌شاه آقاخان دوم، رهبر اسماعیلیه، از او استقبال کرد. گویا علت سفر او به هندوستان، درخواست علی‌شاه از منورعلی‌شاه بود مبنی بر فرستادن شیخ مؤتمنى از طریقت نعمت‌اللهى. صفی از هند به زیارت خانه خدا رفت و سپس به هندوستان بازگشت و تألیف «زبدة الأسرار» را به پایان برد و آن را در بمبئى، با حمایت علی‌شاه، به چاپ رساند. در این سفر وی با بسیارى از مرتاضان و جوکیان ملاقات و گفتگو کرد. پس از چهار سال اقامت در هند، به زیارت عتبات عالیات رفت و در نجف به دیدار شیخ مرتضى انصارى، از بزرگ‎ترین عالمان شیعه و مهم‎ترین مرجع شیعیان عصر، رفت. قصد او از این دیدار، تحویل هدایاى علی‌شاه، رهبر اسماعیلیان و ابلاغ پیامى از سوى وى بود. گفته‌اند که شیخ مرتضی انصاری از او به‌گرمی استقبال و تلویحاً از «زبدة الأسرار» تمجید کرد[۳].

    صفی سپس به ایران آمد و به یزد رفت. در این ایام بر سر جانشینى رحمت‎علی‌شاه، میان سعادت‎علی‌شاه و منورعلی‌شاه نزاع بالا گرفته بود. صفى بااینکه قبلاً دست ارادت به منورعلی‌شاه داده بود، براى دورى از منازعات، عزم هندوستان کرد تا باقى عمر را در دکن بماند، اما پس از دو سال اقامت، مشکلاتی پیش آمد که موجب شد به عزم مشهد رهسپار ایران شود. گویا این سال مصادف با وقوع قحطى بود و صفى موفق به سفر مشهد نشد و ناچار در تهران اقامت گزید[۴].

    در تهران عبدعلی‌شاه کاشانى، از مشایخ منورعلی‌شاه، با صفی بناى مخالفت گذاشت و چنین استدلال کرد که چون صفی، شیخ سیار است، توقف بیش از شش ماه او در تهران جایز نیست. گویا اقبال اهالى تهران و صاحب‌منصبان دربارى به صفی‎علی‌شاه در بالاگرفتن این مخالفت‎ها بی‌تأثیر نبوده است. صفی‎علی‌شاه نیز که از مدت‎ها پیش خود را مستقل از منورعلی‌شاه می‌دانست، پیوند روحانى خود را به رحمت‎علی‌شاه پشتوانه معنوى و سلوکى خود ‎دانست و بلاواسطه خود را به رحمت‎علی‌شاه متصل ‎کرد. یکی از دلایل استقلال صفی‎علی‌شاه از منورعلی‌شاه آن بود که به اعتقاد وی، اعتبار اجازه‌نامه سعادت‎علی‌شاه بیش از اجازه‌نامه مورد ادعاى منورعلی‌شاه است. درعین‌حال، صفى به سعادت‎علی‌شاه نیز انتقاداتی داشت و او را شایسته جانشینی نمی‌دانست. صفى با طرح این موضوع که «سند فقر، ترک هنگامه است نه کاغذ ارشادنامه»، مناط اعتبار ادعاى شیخی را به تهذیب اخلاق، زهد از دنیا و انقطاع از ماسوی‌الله، توکل بر خدا و ذخیره نکردن مال، پوشیدن عیب مردم، حفظ زبان از لغو، به‌خصوص دروغ و غیبت و تهمت و پاک داشتن دل از کینه و خصومت می‌دانست[۵].

    صفى به‎‎واسطه برخوردارى از دانش وسیع عرفانى و کمالات معنوى و همچنین بیان گرم و گیرا، در اواخر دوره ناصرى شمارى از ارباب حرف و صاحب‌منصبان دربارى را مجذوب خود کرد؛ از آن جمله‌اند: سلطان محمدمیرزا نوه فتحعلی شاه، میرزا نصرالله ‎خان دبیرالملک و ظهیرالدوله که وزیر تشریفات و داماد ناصرالدین ‎شاه بود. کیوان قزوینی نیز مدتی مرید صفی‎علی‌شاه بود، ولی بعد به سلطان‌علی‌شاه گنابادی پیوست.

    فعالیت‎های فرهنگی

    صفی در سال‎هاى اقامتش در تهران، علاوه بر تربیت شاگردان، آثارى به نظم و نثر نوشت. یکى از فعالیت‎های مهم وی، مبارزه با شیخیه و بابیت و بهائیت بود. او حتی یکى از اهداف تألیف تفسیر منظومش را از قرآن، علاوه بر ترغیب «مردم فارسی‌زبان به خواندن و فهمیدن معانى و نکات عرفانى قرآن»، مبارزه با بابیه ذکر کرده است و بر آن بود که هرکس این تفسیر را بخواند دیگر به بابیه اعتنایی نمی‌کند. صفى درویشان نعمت‌اللهى را از رفتن به مجالس وعظ شیخیه به‌شدت نهى می‌کرد و می‌گفت سخنان آنان «شهدى است آلوده به زهر (که) همه‌کس ملتفت نیست». او تا آنجا پیش می‌رفت که سفارش می‌کرد اگر درویشى، شیخى شده باشد و بخواهد دوباره برگردد و درویش شود، او را از خود برانید[۶].

    صفی‎علی‌شاه در 1311ق، رساله‌اى در رد کتاب «ایقان» بهاءالله نوشت، که احتمالا همان رساله صفوت است که در آن صفى یکی از احادیثی را که بهاءالله در ایقان تفسیر کرده بود، شرح داده و در ضمن آن، مندرجات ایقان را رد کرده است. یکی از بهائیان به‎ نام حاجی ‎میرزا حسن شیرازى، معروف به خرطومى نیز در جواب صفى رساله‌اى به نام «نجم‎ العرفان في رد من اعترض على الإيقان» را در بمبئى به چاپ رساند؛ اما برخی، به‌اشتباه، این رساله را به صفى نسبت داده‌اند. گویا ردیه صفى تشکیلات بهائى را به زحمت انداخت و آنان را وادار به پاسخگویى و چاره‌جویى کرد. علاوه بر رساله خرطومى، چند نامه هم عبدالبهاء در پاسخ به صفى نوشت که در آنها، به‌جای پاسخگویی، از در دوستى درآمد و مقام صفى را در عرفان ستود[۷].

    وفات

    صفی در 24 ذ‌ی‌قعده 1316ق، درگذشت. مزار وی در خانقاهی است که زمین آن را شاهزاده سلطان محمدمیرزا در 1294ق، اهدا کرده بود. امروزه این خانقاه در نزدیکی میدان بهارستان، جنب خیابان صفی‎علی‌شاه، است[۸].

    آثار

    الف)- منظوم:

    1. زبدة الأسرار؛
    2. بحر الحقائق؛
    3. تفسیر منظوم قرآن، مشهور به تفسیر صفی؛
    4. دیوان اشعار؛

    ب)- منثور:

    1. عرفان الحق؛
    2. أسرار المعارف؛
    3. ميزان ‎المعرفة[۹].

    پانویس

    1. ر.ک: اسفندیار، محمدرضا
    2. ر.ک: همان
    3. ر.ک: همان
    4. ر.ک: همان
    5. ر.ک: همان
    6. ر.ک: همان
    7. ر.ک: همان
    8. ر.ک: همان
    9. ر.ک: همان

    منابع مقاله

    1. اسفندیار، محمدرضا، «دانشنامه جهان اسلام»، برگرفته از سایت کتابخانه فقاهت
    2. ویکی‌پدیای فارسی

    وابسته‌ها