واسط في العصر العباسي؛ دراسة في تنظيماتها الإدارية و حياتها الاجتماعية و الفكرية، 324-656ق/953-1258م
| واسط في العصر العباسی: دراسة في تنظیماتها الإداریة و حیاتها الإجتماعیة و الفکریة، 324-656ق/953-1258م | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | معاضیدی، عبدالقادر سلمان (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دراسة في تنظیماتها الإداریة و حیاتها الإجتماعیة و الفکریة، 324-656ق/953-1258م |
| ناشر | الدار العربية للموسوعات |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1426 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | عباسیان - تاریخ - 132 - 656ق.
عراق - تاریخ - 132 - 656ق. عراق - واسط - تاریخ واسط - تاریخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 79/9 /و2م6 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
برای دیگر کاربردها، عباسیان (ابهام زدایی) را ببینید.
واسط في العصر العباسي؛ دراسة في تنظيماتها الإدارية و حياتها الاجتماعیة و الفكرية، تأليف عبدالقادر سلمان المعاضيدي به زبان عربی است. در اين اثر ساختار اداري، حيات اقتصادی، اجتماعی و فكري شهر واسط از زمان احداث(سال 81ق700/م) تا نهايت حكومت اموي(سال132ق749/م) مورد بررسی قرار گرفته است. اهميت اين اثر بدين جهت است كه منابع مختلف تاریخی، جغرافیایی، ادبي و فقهي در محدوده مطالعه خود قرار داده است.
ساختار
مشتمل بر يك مقدمه، پنج فصل و ملحقات است. در مقدمه تحلیلی از مصادر كتاب ارائه شده است. به جز فصل اول كتاب كه مطالب به صورت سلسله‌وار ذكر شده، ساير فصول به بخش‌هایی تقسيم شده است. در ملحقات نيز فهرست‌ها آمده است. شيوه ارائه مطالب بدين گونه است كه اطلاعات مصادر مختلف را به قلم خود و به اختصار ذكر میكند و آدرس‌ها را در پاورقی ذكر مى‌كند.
گزارش محتوا
خلاصه مطالب فصل‌های مختلف كتاب به ترتيب عبارت است از:
- شهر واسط كه موقعيت ويژه‌ای در وسط عراق دارد، از زمان تأسيس به دست حجاج بن يوسف ثقفي و انتخاب آن به عنوان مركزيت عراق در عصر اموي نقش بارزي در در تاريخ عراق داشته است. درباره تاريخ بناء اين شهر در منابع اختلاف وجود دارد؛ اما اكثر منابع به اتمام اين بناء بين سال‌های 83- 86ق؛ يعني اواخر حكومت عبدالملك بن مروان اشاره كرده‌اند. نویسنده زمان تأليف آن را سال 81ق و بر جانب غربی دجله مى‌داند كه مقابل آن در جانب شرقي آن شهر قدیمی كسكر قرار دارد. اطراف شهر را ديوار و دو خندق احاطه كرده است. ياقوت حموي دليل نامگذاری آن را به اين نام به جهت واقع شدن در وسط بصره و كوفه و اهواز دانسته است. پس از سقوط حكومت اموي و انتقال خلافت عباسي و بناء بغداد به دست منصور عباسي در سال 145ق و انتخاب آن به عنوان پايتخت عباسيان، واسط همچنان از شهرهای مهم عراق باقي ماند. در خلال قرن چهارم هجری كه تقسيمات اداري مهمي در عراق صورت گرفت، واسط كه خود مشتمل بر شهرها و روستاهای بسیاری بود، به یکی از ولايات مهم تبديل گرديد. در بيشتر اتفاقات سیاسی مهمي كه در عراق در طول عصر عباسي متأخر واقع شده، مشاركت فعال داشته است. واليان آن نيز نقش بارزي در اين حوادث داشته‌اند.
- ساكنين اين شهر متشكل از عرب، فارس، ترك، ديلم، نبط و زط بوده‌اند. طوايف ديني مختلف؛ مانند: نصاري، يهود و صابئين مندائي نيز در كنار مسلمانان زندگی ميكرده‌اند. به گزارش نویسنده فرقه اخير در جانب غربی شهر زندگی مى‌كرده‌اند. صابئين به علوم فلكي و رياضيات آگاهي داشتند و لذا در ظهور علم ستاره‌شناسی نقش مهمي داشتند.
- از مكان‌هایی كه به عنوان مكاني تأثيرگذار در پايه‌گذاری و تطورات فكري و فرهنگی واسط مورد توجه قرار گرفته، "بيت المندائي" است. تعدادي از بزرگان و علمايي هم كه از اين خانواده برخواسته‌اند، ذكر شده است.
- "بويه‌ي" از خاندان‌هایی است كه بين فرزندان آن برای تصاحب حكومت نزاع در گرفت. تعدادي از آنها شيوه عملياتي نظامي خاصی را برضد حكومت مركزي در بغداد طراحی و از آشفتگي اوضاع سیاسی در عراق استفاده كرده و پيش ازآنكه در سال 334ق بر بغداد استيلاء يابند، چهار بار بر واسط تسلط يافتند. در اثناء نزاع بين سلاطين سلاجقه و خلفای عباسي نيز در ابتدا واليان واسط به دو دليل در كنار سلاطين قرار گرفتند: 1- ضعف خلفای عباسي 2- تواضع واليان واسط نسبت به سلاطين سلجوقي. بنابراین سپاهيان واسط در تحقق پيروزي سلاطين سلجوقي نقش مهمي داشتند. با قوت گرفتن خلفاء باز از واليان اين شهر برای مقابله با سلاطين مدد گرفته مى‌شود. در حالت آرامش سیاسی در اواخر عصر عباسي تا سال 656ق نيز همچنان واسط در اين آرامش دخيل بوده است.
- در اين مقطع زماني اتحادي با شهر كسكر ايجاد شد و شهر جديد نيز به نام واسط ناميده شد. تاريخ نگارانی كه از آن ديدن كرده‌اند، از توسعه عمراني آن گزارش كرده‌اند. در اين فصل ابتدا نقشه شهر به لحاظ محلات، خيابان‌ها، كوچه‌ها، مقابر و ديوار شهر بيان شده و سپس به ابنيه ذكر شده در منابع؛ مانند: مساجد، دارالاماره، مدارس پرداخته شده است. در واسط چهار مسجد جامع وجود داشته كه تاريخ تأسيس، شرح بنا و مكان جغرافیایی هر كدام ذكر شده است.
- از مواردي كه در منابع متفاوت نقل شده است، محدوده شهر واسط است كه نویسنده به اين مسئله پرداخته و به اين نتيجه رسيده است كه بخش مهمي از شهر اهواز در محدوده اين شهر بوده است. به لحاظ اداري تقسيمات اداري ساساني كه از قديم در اين منطقه حاكم بوده است، الغا شده و به جای آن تقسيمات اداري جديدي بر مراكز فرهنگی عربی اسلامی حاكم گرديد و به سبب آن واسط مركز اداري منطقه وسيعي شد و اين مركزيت در عصر عباسي متأخر نيز حفظ گرديد. در رأس هرم ساختار اداري، واليان قرار داشتند و در مرتبه پائين‌تر دواير اداري بسیاری كه آنها را در اداره امور ياري مى‌رساندند. در رأس هر كدام از دواير اداري مسئولي تام الاختيار بود كه از بغداد تعيين میشد. اكثر واليان و مسئولين عالي رتبه نيز از اجانب بويه‌ي، سلاجقه و يا امراء مماليك بودند.
- حيات اجتماعی در اين مقطع زماني دچار ضعف گرديد. نویسنده اين ضعف را ناشي از سكونت عناصر غيرعرب و تسلط بيگانگان بر اين منطقه مى‌داند. برخلاف ساير طوائف ديني كه دارای علايق ديني نسبت به مسلمين بودند، اجانب نقش مهمي در برافروختن فتنه‌های مذهبی در واسط داشتند. بررسی نقش ثروت در تعيين جايگاه اجتماعی شخص در ادامه آمده است. عدم توزيع عادلانه ثروت به اختلاف طبقاتي: خواص، متوسط و عوام منجر گرديد كه هر كدام بخشي از جامعه را شامل مى‌شد.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.