أخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار (ازرقی)
| نام کتاب | أخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار (أزرقي) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ملحس، رشدی صالح (محقق)
ارزقی، محمد بن عبدالله (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | DS 248 /م7الف4 |
| موضوع | احادیث اهل سنت - قرن 3ق.
زیارتگاههای اسلامی - عربستان سعودی - مکه عربستان سعودی - جغرافیای تاریخی مسجد الحرام، مکه مکه - تاریخ کعبه |
| ناشر | دار الأندلس |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1416 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2206AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
اخبار مكه و ما جاء فيها من الآثار تأليف ابى الوليد محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى است. با نامهاى مختلف ديگرى نيز از اين کتاب ياد شده است كه اخبار مكة، فضائل مكة، تاريخ ازرقى و اخبار مكة المشرفة از آن جمله است.
اهميت کتاب اخبار مكّه بدين‌جهت است كه كهن‌ترين کتاب موجود در موضوع مكّه و منبع اصلى بسيارى از آثار تاريخى در اين موضوع است.
ساختار
کتاب مشتمل بر دو جزء است. در ابتداى جزء اول مقدمه جلدهاى اول و دوم آمده است. در متن اثر اگرچه در برخى موارد عنوان باب ديده مى‌شود اما بدون تبويب و دسته‌بندى خاصى مطالب گوناگون در اجزاء کتاب ارائه شده است. در پايان هر يك از اجزاى کتاب نيز بخش ملحقات ذكر شده است.
گزارش محتوا
گويا كهن‌ترين کتابى كه درباره مكه نگاشته شده، کتاب محمد بن عمر واقدى (130-207ق) با عنوان اخبار مكه است. پس از آن بايد از آثار على بن محمد مدائنى (135-225ق) و ابى الوليد ازرقى (متوفى 250ق) ياد كرد.
مؤلف کتاب، از تاريخ‌نگاران و سيره‌نويسان شافعى قرن سوم هجرى است. پدربزرگش، احمد بن محمّد ازرقى، از محدثان ثقه اهل سنت است و گفته‌اند نخستين عالمى بود كه دربار مكّه اخبار دانستنى‌هايى گرد آورد.
اهميت کتاب اخبار مكّه، كهن‌ترين کتاب موجود در موضوع مكّه و از منابع اصلى بسيارى از آثار تاريخى در اين موضوع است. آثار كهن‌ترى نيز وجود داشته‌اند كه هم اكنون در دسترس نيستند. شيعه و سنى در تاريخ، سيره، تفسير، فقه و جز آن، از اين کتاب نقل كرده‌اند. ويژگى‌هايى از قبيل مكى بودن نويسنده و پدران او، آگاهى نزديك و گسترده‌اش به موضوع، اعتماد عالمان مسلمان و مكّه‌شناسان به کتاب، همراه بودن گزارشها با اسناد و اشتمال کتاب بر مسائل و موضوعات گوناگون تاريخى، جغرافيايى، فقهى و كلامى موجب شده است تا همواره مرجعى مهم براى آثار تاريخى و جغرافيايى اسلام به حساب آيد.
ابوالوليد ازرقى غالباً گزارشها را - جز آنجا كه خود گزارش كرده - با سلسله اسناد راويان همراه ساخته و بسيارى از گزارش‌هايش، از احمد بن محمّد بن وليد است. فزونى اين دسته از گزارشها به حدى است كه برخى را به اين حدس انداخته است كه کتاب از احمد بن محمّد ازرقى است و نواده‌اش، ابوالوليد، بر آن مطالبى افزوده يا تنها ترتيب و تبويب کتاب از اوست.
کتاب اخبار مكّه‌ى ازرقى را مى‌توان آغازگر نگارش «خِطَط» در ميان مسلمانان دانست؛ رشته‌اى كه همزمان به تاريخ و جغرافى مى‌پردازد و آميزه‌اى است از اين دو رشته. بدين روى، کتابهايى كه مسلمانان از آن پس در اين رشته نگاشتند، به گونه‌اى وامدار اين کتاب‌اند. ميزان تأثير کتاب ابوالوليد ازرقى، تا بدانجاست كه سرمشق و دستمايه‌اى شده است براى آثار مستقل ديگر و برخى کتابهاى قرون بعدى در موضوع مكّه و مدينه، از الگوى کتاب اخبار مكّه - حتى در ترتيب ابواب و موضوعات- پيروى كردند.
جلد اول:
گزارشهاى کتاب، از چگونگى پديد آمدن كعبه آغاز مى‌شود و در ضمن نقلها، به چرايى نام‌گذارى مكه به «ام القرى» اشاره مى‌شود.
در فصل بعدى چگونگى زيارت بيت اللَّه الحرام توسط ملائكه، هبوط آدم(ع) به زمين و ساختن كعبه و چگونگى آن گزارش شده است. اين گزارشها غالباً از وهب بن منبّه و كعب الأحبار است.
بنيادگذارى و يا تعمير «كعبه» به همت ابراهيم(ع) و هجرت وى به اين سرزمين و نهادن اسماعيل و هاجر در آن ديار، مسأله صفا و مروه و مانند آن در فصلى ديگر به تفصيل گزارش شده است.
چگونگى فراز آوردن ديوارهاى كعبه و ساختن دوباره آن و نصب «حجر الأسود» است. چگونگى تصويرها و نقشهاى ديوارهاى كعبه نيز بدقت گزارش شده است و بدين مناسبت به تفصيل از ورود پيروزمندانه رسول اللَّه(ص) به مكه و زدودن آثار شرك از خانه توحيد و نقش والاى على (ع) در شكستن بتها و قرائت پيام الهى به مردمان سخن رفته است.
ازرقى در اين بخش از برخى از سنتهاى رايج در آن دوران در مناسك حج سخن گفته و در ضمن گزارشهاى مفصل و گويايى جريان فكرى- فرهنگى «حُمس» و «حلّه» و چگونگى حج‌گزارى آنها را گزارش نموده است.
ازرقى در گزارشهاى تاريخى، گاه سير تاريخى جريانها را لحاظ نمى‌كند و به مناسبت‌هايى وقايع تاريخ را گزارش مى‌كند.
توصيف دقيق و همه‌سويه ازرقى از كعبه و چگونگى ساختمان آن، مساحت مسجدالحرام تا آن روزگار، ستونها، روزنه‌هاى داخل خانه، سقف، تطوّرات ساختمان، شاذروان، كيفيّت كف ساختمان، درب‌خانه و نقش‌ها و كتيبه‌هاى آن، آب زمزم و فضيلت آن بسيار خواندنى و آكنده از اطلاعات تاريخى است.
جلد دوم:
در جلد دوّم افزون بر گزارش جنبه‌هاى تاريخى دوره اسلام واشاره‌هايى به پيش از اسلام، مسائل فقهى و چگونگى اعمال و حج‌گزارى نيز مورد توجه واقع شده و از اهميت و فضيلت مشاهد مشرّفه سخن رفته است.
اين بخش با مسائل مربوط به طواف آغاز مى‌شود و در آن روايات و آثار بسيارى از پيامبر و صحابيان در عظمت و اهميت طواف خانه خدا گزارش شده است و در ضمن آن، فضيلت بسيار طواف كردن، آداب طواف، نگاه به كعبه و چگونگى سخن گفتن به هنگام طواف و قرآن خواندن سخن رفته است.
مساحت مسجدالحرام، شمار ستونهاى آن، چگونگى طاقهاى مسجد و شمار فاصله ميان آنها، ويژگى‌هاى درهاى مسجدالحرام و شمار آنها و فاصله‌هاى آنها از يكديگر، بلنداى ديوارهاى مسجد، سقف مسجد، مناره‌ها و كنگره‌ها، قنديلها و سايبانهاى مؤذنان، منبر و چگونگى آن از مباحث مطرح شده در اين بخش از کتاب است.
در ادامه مباحث چگونگى صفا و مروه، حدّ و حدود آن، كيفيت سعى صفا و مروه، سعى پيامبر، فاصله صفا تا حجرالأسود، فاصله صفا تا مروه، پله‌ها در صفا و مروه و چگونگى ساخته شدن آنها، گزارش شده است.
آنگاه تعيين حدود حرم و ياد كرد اوّلين كسى كه علامتهاى حدود حرم را فراز آورد، عظمت حرم و مرتبت رفيع آن، بزرگشمارى لغزش و گناهان در آن ديار گزارش شده است.
ازرقى ضمن برنمايى بخشى از چهره جغرافياى طبيعى مكه، نقش سيلها را در معيشت مردم و اوضاع اجتماعى و اقتصادى مردمان آن روزگار نشان داده است.
توصيف ازرقى از اين سرزمين دقيق است و مسائل ريز و درشت اين محيط و پستى و بلندى‌هاى آن را به دقت گزارش كرده است. گزارش وى از عرفات و حد و حدود آن و نيز چگونگى وقوف در آن سرزمين ارجمند، و مسايل بسيارى درباره آن و نقطه‌ها و مكانهاى موجود در آن نيز قابل توجه است.
پس از اين، ازرقى به شناسايى و شناساندن مساجد مكه مى‌پردازد و در آن از جايهاى سكونت صحابيان و برخى از قبايل سخن مى‌گويد.
آثار پيامبر، خانه خديجه و بسيارى ديگر از جاى‌ها و خانه‌هاى آن روزگار كه هر كدام حادثه و حادثه‌هايى از تاريخ اسلام را بر سينه داشته‌اند و اكنون حربه جهل حاكمان آن ديار، به تباهى كشانده است، با دقت تمام گزارش شده است.
وضعيت کتاب
محقق اثر رشدى صالح ملحس، کتاب را بر اساس سه نسخه تصحيح و تحقيق كرده و در پانوشت‌ها افزون بر ضبط اختلاف نسخ، توضيحاتى درباره برخى مطالب آورده است. در انتهاى هر يك از مجلدات نيز ملحقاتى بر کتاب افزوده و در ضمن آن از مطالبى كه ازرقى بدان نپرداخته و يا حوادثى كه پس از نگارش کتاب ازرقى در آن ديار به وقوع پيوسته، سخن گفته است.
فهرست‌هاى سيزده‌گانه کتاب كه در انتهاى اثر آمده است عبارت است از: فهرست آيات، احاديث، پيامبران، خادمان بيت الله الحرام، روزهاى تاريخى، بازارهاى عرب، بتها، اعلام مردان و زنان، اقوام، قبيله‌ها، اماكن، قافيه‌ها، مصادر تحقيق، و فهرست موضوعات.
برخى مؤلفان، با كاهش و افزايش و تصرفاتى در کتاب اخبار مكّه آثار مستقلى پديد آورده‌اند. از اين مؤلفان، سعدالدين بن عمر اسفرائنى مكى از علماى قرن هشتم هجرى است كه کتاب زبدة الأعمال و خلاصة الأفعال را همين‌گونه پديد آورده است. بخش نخست کتاب او از تلخيص کتاب اخبار مكّه تأليف يافته است. اسفرائنى بيشتر به مباحثى دربار فضايل حجّ و عمره و امور مربوط بدان پرداخته است. همچنين يحيى بن محمّد کرمانى به سال 821 ق. اسناد اخبار مكّه را حذف كرده و کتابى پديد آورده است با نام مختصر تاريخ مكة المشرفه. کتاب تاريخ مكّة المشرفة و المسجد الحرام و المدينة الشريفة و القبر االشريف، نوشت ابن‌ضياء مكّى از علماى قرن نهم هجرى نيز ماجرايى همچون کتاب کرمانى دارد. عبدالملك بن احمد انصارى از فقيهان شافعى قرن هشتم هجرى نيز اخبار مكه-ى ازرقى را به نظم درآورده است.
محمد بن اسحق فاكهى محدث و تاريخ‌نگار معاصر ازرقى نيز کتابى با عنوان اخبار مكة فى قديم الدهر و حديثه نگاشته كه به لحاظ قدمت پس از کتاب ازرقى جاى دارد. مباحث مشترك فروانى ميان دو کتاب هست، ولى او از ازرقى ياد نكرده است.
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب
- معرفى‌هاى اجمالى، مهدوى‌راد، محمد على، مجله آينه پژوهش، بهمن و اسفند 1369، شماره 5.
پیوندها
مطالعه کتاب أخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار (أزرقي) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور