أوضح المسالك إلی معرفة البلدان و الممالك
| نام کتاب | أوضح المسالک إلی معرفة البلدان و الممالک |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | تقویم البلدان. شرح |
| پدیدآورندگان | بروسوی، محمد بن علی (نويسنده)
عبدالرواضیه، مهدی (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | G 93 /الف2 ت702 |
| موضوع | ابوالفداء، اسماعیل بن علی، 672 - 732ق. - تقویم البلدان - نقد و تفسیر
ایران - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 کشورهای اسلامی - جغرافیا |
| ناشر | دار الغرب الإسلامي |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1427 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10076AUTOMATIONCODE |
أوضح المسالك إلی معرفة البلدان و الممالك، کتابى است به زبان عربى در جغرافياى رياضى.
اين کتاب در واقع خلاصه‌اى است از کتاب «تقويم البلدان»، عمادالدين اسماعيل؛ معروف به ابوالفداء كه حلقه اتصال جغرافياى ادبى و جغرافياى رياضى است. البته ابن سپاهى زاده، خود مطالبى بدان افزوده است.
نگارش کتاب در 13 رجب 980ق. به پايان رسيده و مؤلف آن را به سلطان مرادخان سوم، پسر سلطان سليم دوم، از سلاطين عثمانى تقديم كرده است.
ساختار
کتاب؛ مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم محقق، دو جدول كه به معرفى حساب جمل به ترتيب مغربى و مشرقى مى‌پردازد، مقدمه‌اى به قلم مؤلف و پنج بخش ذيل است:
بخش اول: درياها.
بخش دوم: درياچه‌ها.
بخش سوم: رودهاى بزرگ.
بخش چهارم: كوه‌ها.
بخش پنجم: اقليم حقيقى و اقليم عرفى كه خود مشتمل بر 27 فصل است. فصول به ترتيب حروف الفبا مرتب گرديده‌اند.
گزارش محتوا
چنانكه مؤلف در مقدمه کتاب يادآور شده، وى در نگارش اين کتاب بر «تقويم البلدان» ابوالفداء، حكمران حَماه كه در سال 721ق. نگاشته شده، متمركز شده است. ابن سپاهى زاده اين کتاب را جزو بهترين آثارى كه در علم جغرافيا نگاشته مى‌داند؛ چرا كه معتقد است اين کتاب بين آثار متقدمان و نيز جغرافيا دانان متأخر گرد آورده است.
به جهت اين ارتباط تنگاتنگ ما بين اوضح المسالك و کتاب تقويم البلدان لازم است، اشاره شود كه تقويم البلدان به دو بخش اصلى تقسيم مى‌گردد:
بخش نخست، مقدمه کتاب است كه درباره تقسيمات زمين، خط استواء، اقليم‌هاى هفتگانه، قسمت‌هاى آبادان زمين و مساحت هر يك مطالب مهمى را بيان مى‌دارد.
بخش بعدى، كه طولانى‌تر است، خود مشتمل بر 28 قسمت است كه در هر قسمت درباره يكى از اقاليم سبعه و اخلاق و عادات ساكنان آن و نيز آثار باستانى موجود در آنها و... سخن گفته شده است.
ابن سپاهى زاده در اين کتاب به همان روش کتاب ابوالفداء به معرفى شهرها، البته به ترتيب حروف الفبا مى‌پردازد و در ضبط دقيق اسامى از کتاب‌هاى لغت و انساب نظير: الصحاح؛ جوهرى، العباب الزاخر و اللباب الفاخر؛ صنعانى، القاموس المحيط؛ فيروزآبادى و...بهره مى‌برد كه با اين كار زحمت خواننده را در دستيابى به ضبط دقيق شكل اسامى، كه بى‌توجهى بدان باعث بروز تحريف و افتادگى در آثار بسيارى از جغرافيا نويسان شده، كم كرده است. هر چند در بسيارى موارد آنچه را كه در تقويم البلدان آمده، مغفول گذارده و بابى را بدان اختصاص نداده است و لو از آنها در خلال ديگر مطالب ياد كرده است. سپاهى زاده جز اينكه کتاب را در قالب تازه عربى ريخته، قسمت‌هايى از اين کتاب را نيز به تركى برگردانده است.
مؤلف، در مقدمه کتاب به منابعى كه از آنها در نگارش اين کتاب سود جسته، منابعى كه عمدتا همان منابع تقويم البلدان هستند، اشاره مى‌كند كه از آن جمله‌اند: نزهة المشتاق؛ شريف ادريسى، المسالك و الممالك؛ ابن خردادبه، القانون المسعودى؛ ابوريحان بيرونى و...
در بخش نخست كه به معرفى درياها اختصاص دارد، مؤلف از پنج درياى: محيط، چين، روم، نِيطِش و خزر به عنوان درياهاى بزرگ ياد مى‌كند و به معرفى ساير درياها و طول و عرض جغرافيايى هر يك مى‌پردازد. برخى از اين درياها عبارتند از: درياى قلزم، فارس، اخضر، اقيانوس و....
در بخش دوم، درياچه‌ها و طول و عرض جغرافيايى آنها معرفى گرديده است. برخى از اين درياچه‌ها عبارتند از: درياچه سودان، فيّوم، زُغَر، بانياس، دمشق، بقاع، أنطاكيه، تلا و.... مؤلف همچنين درباره برخى درياها و درياچه‌ها به نقل حكايات شگفت مى‌پردازد.
در بخش سوم، به معرفى رودهاى بزرگى؛ چون: رود نيل در مصر، كه به گفته نويسنده در بين رودهاى جهان بى‌نظير است، رود أشبيليه، رود اردن، رود يرموك، رود جيحون، رود فرات، رود دجله و...پرداخته شده و طول و عرض جغرافيايى آنها بيان گرديده است.
در بخش چهارم به معرفى كوه‌هاى: القَمَر يا القُمر (به سكون ميم)، دَرَن، طارق، جالوت، طور، جودى، دماوند و...پرداخته شده و طول و عرض جغرافيايى هر يك ذكر شده است.
در بخش پنجم، از دو اقليم نام برده شده است: اقليم حقيقى كه شامل اقاليم هفتگانه است و اقليم عرفى كه شامل هر سرزمينى است كه خود شمار زيادى از اماكن و شهرها را در بر دارد؛ مانند: شام و عراق و غيره. به گفته مؤلف، گاهى اقليمى عرفى بخشى از يك اقليم حقيقى و يا جزئى از دو اقليم حقيقى و يا بيشتر است؛ مانند شام كه بخشى از آن جزء اقليم سوم از اقاليم سبعه است و بخشى ديگر جزيى از اقليم چهارم از اقاليم سبعه. يا مانند چين كه مى‌گويند چون عرض جغرافيايى آن از طولش بيشتر است، مشتمل بر رؤوس اقاليم شرقى و حتى اطراف اقاليم سبعه نيز مى‌باشد.
به گفته مؤلف، جمهور جغرافيا دانان، مبدأ طول جغرافيايى را از ساحل درياى غربى (اقيانوس اطلس) و جزاير خالدات، و عرض جغرافيايى را از خط استوا در نظر گرفته‌اند. اما يادآور مى‌شود كه در ترتيب اقاليم به حسب عرض جغرافيايى آنها اختلاف نظر وجود دارد؛ يعنى برخى مبدأ اقليم نخست را خط استوا و آخر اقليم هفتم را منتهاى قسمت معموره زمين دانسته‌اند؛ اما ديدگاه محققان، كه مؤلف خود آن را برگزيده است، اين است كه ابتداى اقليم نخست عرض دوازده درجه و دو سوم درجه و انتهاى اقليم هفتم عرض پنجاه درجه و يك سوم درجه است. مؤلف نيز مبدأ عرض جغرافيايى اقاليم سبعه را بر اساس همين ديدگاه مختار مرتب ساخته است؛ اما درباره مبدأ طول جغرافيايى اقاليم همان نظر جمهور را پذيرفته است.
در اين بخش، همچنين مؤلف به بررسى موضوعى كه از جنبه جغرافياى عمومى حائز اهميت است؛ يعنى بررسى موضوع مساحت پرداخته و به مناسبت درباره اختلاف نظرهاى موجود درباره اصطلاحات: ذراع، ميل و فرسخ بحث كرده است. از آن پس به بيان مساحت اقاليم هفتگانه بنا بر ديدگاه قدما و متاخرين پرداخته است.
در برخى موارد هم كه طول و عرض صحيح برخى اقاليم براى مؤلف واضح نبوده، بر پايه فاصله اين اقاليم از سرزمين‌هايى كه طول و عرضشان معلوم بوده، طول و عرض آنها را حساب كرده و همچون ابوالفداء، در اين محاسبات از ابوريحان بيرونى پيروى كرده است.
در پايان اين بخش، مؤلف يادآور مى‌شود كه شهرهاى فراوانى وجود دارند كه در هيچ يك از اقاليم سبعه نمى‌گنجند و اينها شهرهايى هستند كه در وراى اقليم اول در طرف جنوب و نيز پس از آخرين نقطه اقليم هفتم از سمت شمال و نيز آخرين نقطه معموره زمين در شمال قرار گرفته‌اند. از آن پس، مؤلف از اقاليم عرفى كه بالغ بر بيست و نه اقليم است، نام مى‌برد.
در ادامه اين بخش، كه قسمت عمده کتاب را به خود اختصاص داده است، مؤلف به معرفى شهرها و آبادى‌هاى موجود در اقاليم مذكور به ترتيب حروف الفبا مى‌پردازد و طول و عرض جغرافيايى آنها را ذكر مى‌كند.
وضعيت کتاب
کتاب؛ مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم محقق، آقاى المهدى عبدالرواضية و فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد:
فهرست اعلام، اماكن و جاى‌ها، قبائل و گروه‌ها و فهرست کتاب‌هايى كه در متن از آنها نام برده شده است.
منابع مقاله
1- كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، ج11، ص12.
2- ربيعى، منيژه، دانشنامه جهان اسلام، ج7، ص868.
3- كراچكوفسكى، ايگناتى يوليانوويچ، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، ص307 - 309.
4- مقدمه محقق.
5- مقدمه مؤلف.
6- متن کتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب أوضح المسالک إلی معرفة البلدان و الممالک در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور