تهافت الفلاسفة: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'ابن‌س' به 'ابن‌ س')
    برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
     
    (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۲۲: خط ۲۲:
    | چاپ =1
    | چاپ =1
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =  
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =01891
    | کتابخوان همراه نور =01891
    | کد پدیدآور =
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پس از =
    | پیش از =
    | پیش از =
    }}
    }}
    {{کاربردهای دیگر|تهافت الفلاسفة (ابهام زدایی)}}


    '''تهافت الفلاسفة''' اثر [[غزالی، محمد بن محمد|ابوحامد محمد غزالی]](متوفی 505 ق/ 1111م)، کتابی است در نقد آراء فیلسوفان و در واقع در رد فلسفه.
    '''تهافت الفلاسفة''' اثر [[غزالی، محمد بن محمد|ابوحامد محمد غزالی]](متوفی 505 ق/ 1111م)، کتابی است در نقد آراء فیلسوفان و در واقع در رد فلسفه.
    خط ۳۲: خط ۳۴:
    تحقیق و تصحیح کتاب، توسط دنیا سلیمان، صورت گرفته است.
    تحقیق و تصحیح کتاب، توسط دنیا سلیمان، صورت گرفته است.


    انگیزه غزالی در نوشتن این کتاب، بخشی از اندیشه فراگیر ستیزه جویانه او با هرگونه تفکر غیردینی به شمار می‌رود که پس از او از سوی کسان دیگری - هم در شیوه نگرش و روش اندیشیدن، هم در نگارش کتاب و هم حتی در نام‌گذاری - دنبال شد<ref>ر.ک: پزشک، منوچهر، ص431</ref>.
    انگیزه غزالی در نوشتن این کتاب، بخشی از اندیشه فراگیر ستیزه جویانه او با هرگونه تفکر غیردینی به شمار می‌رود که پس از او از سوی کسان دیگری - هم در شیوه نگرش و روش اندیشیدن، هم در نگارش کتاب و هم حتی در نام‌گذاری - دنبال شد<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 ر.ک: پزشک، منوچهر، ص431]</ref>.


    ==ساختار==
    ==ساختار==
    کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب دربردارنده 4 مقدمه و 20 مسئله است.
    کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب دربردارنده 4 مقدمه و 20 مسئله است.


    این اثر، کتابی با حجم متوسط به شمار می‌رود. غزالی خود در آغاز کتاب طرح مختصر، اما کامل و روشنی از مندرجات و قصد و نیت خود از نگارش کتاب، به دست می‌دهد. پس از خطبه کوتاه آغازین، کتاب با تمهیدی آغاز می‌گردد و سپس به 4 مقدمه می‌رسد که هرکدام وجهی از کتاب را در نقد و رد آراء فیلسوفان، بازتاب می‌دهند. سپس، مؤلف فهرست کلی 20 مسئله را که در ضمن کتاب به‌تفصیل و با عنوان‌های فرعی پرشمار به آن‌ها خواهد پرداخته، درج کرده و سپس وارد بحث تفصیلی مسائل کتاب شده و در پایان، در یک بند کوتاه، نظر خویش را درباره فیلسوفان و تکلیف ایشان از نظر دین، بیان کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص431- 432</ref>.
    این اثر، کتابی با حجم متوسط به شمار می‌رود. غزالی خود در آغاز کتاب طرح مختصر، اما کامل و روشنی از مندرجات و قصد و نیت خود از نگارش کتاب، به دست می‌دهد. پس از خطبه کوتاه آغازین، کتاب با تمهیدی آغاز می‌گردد و سپس به 4 مقدمه می‌رسد که هرکدام وجهی از کتاب را در نقد و رد آراء فیلسوفان، بازتاب می‌دهند. سپس، مؤلف فهرست کلی 20 مسئله را که در ضمن کتاب به‌تفصیل و با عنوان‌های فرعی پرشمار به آن‌ها خواهد پرداخته، درج کرده و سپس وارد بحث تفصیلی مسائل کتاب شده و در پایان، در یک بند کوتاه، نظر خویش را درباره فیلسوفان و تکلیف ایشان از نظر دین، بیان کرده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 ر.ک: همان، ص431- 432]</ref>.


    ==گزارش محتوا==
    ==گزارش محتوا==
    در مقدمه محقق، ضمن اشاره به موضوع کتاب، شرح‌حالی از نویسنده، ارائه گردیده است.<ref>مقدمه محقق، ص5- 56</ref>.
    در مقدمه محقق، ضمن اشاره به موضوع کتاب، شرح‌حالی از نویسنده، ارائه گردیده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/34553/1/5 مقدمه محقق، ص5- 56]</ref>.


    آراء ابراز شده درباره این کتاب، فراوان و گوناگون بوده و گاه به مناقشه میان محققان و صاحب‌نظران انجامیده است؛ چنان‌که برخی آن را کتابی در حمله به پیروان و طرفداران فلسفه یونانی و برخی رساله‌ای فلسفی بر ضد مکتب ابن‌سینا شمرده‌اند. نیز این انتقاد به ارنست رنان وارد شده است که به‌تبع منابع خود که حاوی درک ناقصی از کتاب بوده‌اند، شناخت کاملی از آن به دست نیاورده و به همین سبب، همه فیلسوفان را محکوم حکم [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] در این کتاب فرض کرده است؛ اگرچه رنان در جایی تصریح می‌کند که [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] «تهافت الفلاسفة» را، به‌ویژه به ضدیت با [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]] اختصاص داده است. ازاین‌گونه نظرهای متخالف، از آغاز نوشته شدن این کتاب تا کنون، در میان اندیشمندان مسلمان نیز به چشم می‌خورد که پهنه گسترده‌ای شامل فلسفه، کلام، عقاید دینی، تصوف و عرفان را دربر می‌گیرد؛ زیرا انگیزه غزالی در نوشتن کتاب «تهافت الفلاسفة»، بخشی از اندیشه فراگیر ستیزه‌جویانه او با هرگونه تفکر غیردینی به شمار می‌رود که پس از او از سوی کسان دیگری هم در شیوه نگرش و روش اندیشیدن، هم در نگارش کتاب و هم حتى در نام‌گذاری دنبال شد<ref>پزشک، منوچهر، ج16، ص431</ref>.
    آراء ابراز شده درباره این کتاب، فراوان و گوناگون بوده و گاه به مناقشه میان محققان و صاحب‌نظران انجامیده است؛ چنان‌که برخی آن را کتابی در حمله به پیروان و طرفداران فلسفه یونانی و برخی رساله‌ای فلسفی بر ضد مکتب ابن‌ سینا شمرده‌اند. نیز این انتقاد به ارنست رنان وارد شده است که به‌تبع منابع خود که حاوی درک ناقصی از کتاب بوده‌اند، شناخت کاملی از آن به دست نیاورده و به همین سبب، همه فیلسوفان را محکوم حکم [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] در این کتاب فرض کرده است؛ اگرچه رنان در جایی تصریح می‌کند که [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] «تهافت الفلاسفة» را، به‌ویژه به ضدیت با [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌ سینا]] اختصاص داده است. ازاین‌گونه نظرهای متخالف، از آغاز نوشته شدن این کتاب تا کنون، در میان اندیشمندان مسلمان نیز به چشم می‌خورد که پهنه گسترده‌ای شامل فلسفه، کلام، عقاید دینی، تصوف و عرفان را دربر می‌گیرد؛ زیرا انگیزه غزالی در نوشتن کتاب «تهافت الفلاسفة»، بخشی از اندیشه فراگیر ستیزه‌جویانه او با هرگونه تفکر غیردینی به شمار می‌رود که پس از او از سوی کسان دیگری هم در شیوه نگرش و روش اندیشیدن، هم در نگارش کتاب و هم حتى در نام‌گذاری دنبال شد<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 پزشک، منوچهر، ج16، ص431]</ref>.


    غزالی در دیباچه کتاب به شکوه از کسانی می‌پردازد که دین را خوار و کوچک شمرده‌اند. سپس در تعلیل آن، به این نتیجه می‌رسد که روی‌هم‌رفته، پیروی از فیلسوفان که بزرگی نام‌هایشان، احمق‌ها و بی‌خردان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، موجب این گمراهی شده است. از این‌رو، وی می‌گوید: برای نشان دادن این گمراهی‌ها، به نگارش این کتاب در رد فیلسوفان گذشته پرداخته است. به‌این‌ترتیب، غزالی با یک مغالطه آشکار، پیروان فلسفه را در ردیف احمق‌ها و مقلدان بی‌خرد قرار می‌دهد<ref>همان، ص432</ref>.
    غزالی در دیباچه کتاب به شکوه از کسانی می‌پردازد که دین را خوار و کوچک شمرده‌اند. سپس در تعلیل آن، به این نتیجه می‌رسد که روی‌هم‌رفته، پیروی از فیلسوفان که بزرگی نام‌هایشان، احمق‌ها و بی‌خردان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، موجب این گمراهی شده است. از این‌رو، وی می‌گوید: برای نشان دادن این گمراهی‌ها، به نگارش این کتاب در رد فیلسوفان گذشته پرداخته است. به‌این‌ترتیب، غزالی با یک مغالطه آشکار، پیروان فلسفه را در ردیف احمق‌ها و مقلدان بی‌خرد قرار می‌دهد<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 همان، ص432]</ref>.


    در مقدمه نخست، غزالی تصریح می‌کند که هدف حمله او ارسطوست که او را پیشرو فیلسوفان می‌داند و دو تن از پیروان بزرگ او [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]]. در مقدمه دوم، غزالی می‌کوشد هدف‌های حمله خود را با هوشمندی روشن سازد. او 3 نوع اختلاف میان فیلسوفان و مخالفانشان بر می‌شمارد: نخست، اختلاف در لفظ که آن را قابل‌اعتنا نمی‌داند. دوم، اموری که ربطی به دین ندارند، مانند نظریه‌های علمی، همچون خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی (وی اهل دین را از ورود به مخالفت و مناظره در این‌گونه امور از دیدگاه دینی و دفاع از دین نهی می‌کند، زیرا بر آن است که چنین کاری مایه شادکامی ملحدان می‌گردد؛ از آن‌رو که شخصِ بی‌دین، با ابطال رأی غیرعلمی اهل دیانت، فرصت حمله به دین را هم پیدا می‌کند). سوم، اموری که به اعتقاد دینی لطمه می‌زنند، مانند نظریه حدوث جهان، صفات آفریدگار و رستاخیز بدن‌ها [در قیامت] که به نظر او فیلسوفان این هر 3 عقیده را انکار کرده‌اند و در همین‌جاست که باید به آنان حمله کرد و فسادشان را آشکار ساخت. در مقدمه سوم، [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] تصریح می‌کند که از میان همه گروه‌های اهل اندیشه، فقط با فیلسوف دشمنی دارد و نه با فرقه‌های کلامی. در مقدمه چهارم، غزالی از فیلسوفان انتقاد می‌کند که با قرار دادن ریاضیات و منطق بر سر راه فلسفه، مردم را ناگزیر از پذیرفتن آراء غلط خود کرده‌اند و اشاره می‌کند که او نیز از همان منطق آنان بر ضد آنان استفاده خواهد کرد<ref>همان</ref>.
    در مقدمه نخست، غزالی تصریح می‌کند که هدف حمله او ارسطوست که او را پیشرو فیلسوفان می‌داند و دو تن از پیروان بزرگ او [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌ سینا]]. در مقدمه دوم، غزالی می‌کوشد هدف‌های حمله خود را با هوشمندی روشن سازد. او 3 نوع اختلاف میان فیلسوفان و مخالفانشان بر می‌شمارد: نخست، اختلاف در لفظ که آن را قابل‌اعتنا نمی‌داند. دوم، اموری که ربطی به دین ندارند، مانند نظریه‌های علمی، همچون خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی (وی اهل دین را از ورود به مخالفت و مناظره در این‌گونه امور از دیدگاه دینی و دفاع از دین نهی می‌کند، زیرا بر آن است که چنین کاری مایه شادکامی ملحدان می‌گردد؛ از آن‌رو که شخصِ بی‌دین، با ابطال رأی غیرعلمی اهل دیانت، فرصت حمله به دین را هم پیدا می‌کند). سوم، اموری که به اعتقاد دینی لطمه می‌زنند، مانند نظریه حدوث جهان، صفات آفریدگار و رستاخیز بدن‌ها [در قیامت] که به نظر او فیلسوفان این هر 3 عقیده را انکار کرده‌اند و در همین‌جاست که باید به آنان حمله کرد و فسادشان را آشکار ساخت. در مقدمه سوم، [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] تصریح می‌کند که از میان همه گروه‌های اهل اندیشه، فقط با فیلسوف دشمنی دارد و نه با فرقه‌های کلامی. در مقدمه چهارم، غزالی از فیلسوفان انتقاد می‌کند که با قرار دادن ریاضیات و منطق بر سر راه فلسفه، مردم را ناگزیر از پذیرفتن آراء غلط خود کرده‌اند و اشاره می‌کند که او نیز از همان منطق آنان بر ضد آنان استفاده خواهد کرد<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 همان]</ref>.


    مسائل طرح‌شده در متن کتاب را می‌توان به دو بخش مربوط به متافیزیک و علم طبیعت تقسیم کرد. مسائل چهاردهم تا شانزدهم مطابق سنت کتاب‌های فلسفی، مربوط به طبیعت‌اند؛ هرچند غزالی خود، مسئله هفدهم را به بحث کلی درباره طبیعیات اختصاص داده و آن را آغاز بخش طبیعیات کتاب به شمار آورده است. مسئله هجدهم، درواقع بحث متافیزیکی از علیت محسوب می‌گردد، اما دو مسئله بعد به نفس اختصاص دارند که طبق سنت جزء مسائل طبیعی به شمار می‌آیند. مسئله بیست‌ویکم درباره معاد است و چنان‌که پیداست، غزالی با جایگزین کردن دو مسئله هفدهم و هجدهم به‌جای مسئله هفدهم، به فهرست آغازین خود وفادار نمانده است.<ref>همان</ref>.
    مسائل طرح‌شده در متن کتاب را می‌توان به دو بخش مربوط به متافیزیک و علم طبیعت تقسیم کرد. مسائل چهاردهم تا شانزدهم مطابق سنت کتاب‌های فلسفی، مربوط به طبیعت‌اند؛ هرچند غزالی خود، مسئله هفدهم را به بحث کلی درباره طبیعیات اختصاص داده و آن را آغاز بخش طبیعیات کتاب به شمار آورده است. مسئله هجدهم، درواقع بحث متافیزیکی از علیت محسوب می‌گردد، اما دو مسئله بعد به نفس اختصاص دارند که طبق سنت جزء مسائل طبیعی به شمار می‌آیند. مسئله بیست‌ویکم درباره معاد است و چنان‌که پیداست، غزالی با جایگزین کردن دو مسئله هفدهم و هجدهم به‌جای مسئله هفدهم، به فهرست آغازین خود وفادار نمانده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 همان]</ref>.


    روش وی در متن کتاب، تقسیم مسائل به موضوعات کوچک‌تر و پاسخ دادن به آن‌ها در جدل‌های پی‌درپی است؛ چنان‌که برای هر موضوع نقیض آن را هم می‌آورد و باز به آن‌هم پاسخ می‌دهد. این روشی است که توماس آکویناس هم در اروپا به کار گرفته است و البته [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]] پیش از [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] این‌چنین به جدل نمی‌پرداخته‌اند. سرانجام در پایان کتاب، در خاتمه‌ای کوتاه، غزالی به‌سادگی نتیجه می‌گیرد که فیلسوفان، در 3 مسئله، یعنی قدیم بودن جهان و جوهر؛ علم نداشتن خدا به حادثات جزئی و انکار رستاخیز و گردآمدن بدن‌ها [در قیامت] مستوجب تکفیر و قتل‌اند، اما در بقیه مسائل که فرقه‌های کلامی نیز کم‌وبیش از آن‌ها سخن گفته‌اند، تنها حکم بدعت‌گذار بر آن‌ها راست می‌آید و برای بدعت، همگان بر تکفیر اجماع ندارند<ref>همان، ص432- 433</ref>.
    روش وی در متن کتاب، تقسیم مسائل به موضوعات کوچک‌تر و پاسخ دادن به آن‌ها در جدل‌های پی‌درپی است؛ چنان‌که برای هر موضوع نقیض آن را هم می‌آورد و باز به آن‌هم پاسخ می‌دهد. این روشی است که توماس آکویناس هم در اروپا به کار گرفته است و البته [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌ سینا]] پیش از [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]] این‌چنین به جدل نمی‌پرداخته‌اند. سرانجام در پایان کتاب، در خاتمه‌ای کوتاه، غزالی به‌سادگی نتیجه می‌گیرد که فیلسوفان، در 3 مسئله، یعنی قدیم بودن جهان و جوهر؛ علم نداشتن خدا به حادثات جزئی و انکار رستاخیز و گردآمدن بدن‌ها [در قیامت] مستوجب تکفیر و قتل‌اند، اما در بقیه مسائل که فرقه‌های کلامی نیز کم‌وبیش از آن‌ها سخن گفته‌اند، تنها حکم بدعت‌گذار بر آن‌ها راست می‌آید و برای بدعت، همگان بر تکفیر اجماع ندارند<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 همان، ص432- 433]</ref>.


    غزالی خود با جدا کردن 3 مسئله از 20 مسئله کتاب که قائلان به آن‌ها را مستوجب تکفیر می‌نمایاند، یعنی قول به قدیم بودن عالم، نفی علم خدا به جزئیات و انکار معاد جسمانی آن‌گونه که او به فیلسوفان نسبت می‌دهد، در واقع مسائل مهم کتاب را از دید خود مشخص ساخته است.<ref>همان، ص435</ref>.
    غزالی خود با جدا کردن 3 مسئله از 20 مسئله کتاب که قائلان به آن‌ها را مستوجب تکفیر می‌نمایاند، یعنی قول به قدیم بودن عالم، نفی علم خدا به جزئیات و انکار معاد جسمانی آن‌گونه که او به فیلسوفان نسبت می‌دهد، در واقع مسائل مهم کتاب را از دید خود مشخص ساخته است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3233 همان، ص435]</ref>.


    این مسائل بیست‌گانه که غزالی به نظر خود فیلسوفان را در آن مسائل تعجیز یا تکفیر کرده می‌توان به شکل زیر تقسیم کرد:
    این مسائل بیست‌گانه که غزالی به نظر خود فیلسوفان را در آن مسائل تعجیز یا تکفیر کرده می‌توان به شکل زیر تقسیم کرد:
    خط ۶۷: خط ۶۹:
    فهارس کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که عبارتند از فهرست مسائل و افکار؛ فهرس؛ اعلام و فرق.
    فهارس کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که عبارتند از فهرست مسائل و افکار؛ فهرس؛ اعلام و فرق.


    پاورقی‌ها توسط محقق نوشته شده و در آن‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ<ref>ر.ک: پاورقی، ص145</ref>.
    پاورقی‌ها توسط محقق نوشته شده و در آن‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/34553/1/145 ر.ک: پاورقی، ص145]</ref>.


    به توضیح برخی از مطالب مربوط به متن، پرداخته شده است.<ref>ر.ک: پاورقی، ص143</ref>.
    به توضیح برخی از مطالب مربوط به متن، پرداخته شده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/34553/1/143 ر.ک: پاورقی، ص143]</ref>.


    ==پانویس==
    ==پانویس==
    خط ۸۰: خط ۸۲:


    ==وابسته‌ها==
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    [[مقدمة تهافت الفلاسفة المسماة مقاصد الفلاسفة]]
    [[مقدمة تهافت الفلاسفة المسماة مقاصد الفلاسفة]]
    خط ۹۶: خط ۹۹:
       
       
    [[رده:عصر صاحب نظران فلسفه اسلامی]]
    [[رده:عصر صاحب نظران فلسفه اسلامی]]
    [[رده:جدید25 شهریور الی 24 مهر]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۱ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۴۳

    تهافت الفلاسفة
    تهافت الفلاسفة
    پدیدآورانغزالی، احمد بن محمد(نویسنده) دنيا، سليمان (محقق)
    ناشرشمس تبريزي
    مکان نشرايران - تهران
    چاپ1
    موضوعفلسفه اسلامی - دفاعيه‌ها و رديه‌ها

    فلسفه اسلامی - متون قديمی تا قرن 14

    ما بعد الطبيعه - متون قديمی تا قرن 14
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BBR‎‏ ‎‏779‎‏ ‎‏/‎‏ت‎‏9
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    تهافت الفلاسفة اثر ابوحامد محمد غزالی(متوفی 505 ق/ 1111م)، کتابی است در نقد آراء فیلسوفان و در واقع در رد فلسفه.

    تحقیق و تصحیح کتاب، توسط دنیا سلیمان، صورت گرفته است.

    انگیزه غزالی در نوشتن این کتاب، بخشی از اندیشه فراگیر ستیزه جویانه او با هرگونه تفکر غیردینی به شمار می‌رود که پس از او از سوی کسان دیگری - هم در شیوه نگرش و روش اندیشیدن، هم در نگارش کتاب و هم حتی در نام‌گذاری - دنبال شد[۱].

    ساختار

    کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب دربردارنده 4 مقدمه و 20 مسئله است.

    این اثر، کتابی با حجم متوسط به شمار می‌رود. غزالی خود در آغاز کتاب طرح مختصر، اما کامل و روشنی از مندرجات و قصد و نیت خود از نگارش کتاب، به دست می‌دهد. پس از خطبه کوتاه آغازین، کتاب با تمهیدی آغاز می‌گردد و سپس به 4 مقدمه می‌رسد که هرکدام وجهی از کتاب را در نقد و رد آراء فیلسوفان، بازتاب می‌دهند. سپس، مؤلف فهرست کلی 20 مسئله را که در ضمن کتاب به‌تفصیل و با عنوان‌های فرعی پرشمار به آن‌ها خواهد پرداخته، درج کرده و سپس وارد بحث تفصیلی مسائل کتاب شده و در پایان، در یک بند کوتاه، نظر خویش را درباره فیلسوفان و تکلیف ایشان از نظر دین، بیان کرده است.[۲].

    گزارش محتوا

    در مقدمه محقق، ضمن اشاره به موضوع کتاب، شرح‌حالی از نویسنده، ارائه گردیده است.[۳].

    آراء ابراز شده درباره این کتاب، فراوان و گوناگون بوده و گاه به مناقشه میان محققان و صاحب‌نظران انجامیده است؛ چنان‌که برخی آن را کتابی در حمله به پیروان و طرفداران فلسفه یونانی و برخی رساله‌ای فلسفی بر ضد مکتب ابن‌ سینا شمرده‌اند. نیز این انتقاد به ارنست رنان وارد شده است که به‌تبع منابع خود که حاوی درک ناقصی از کتاب بوده‌اند، شناخت کاملی از آن به دست نیاورده و به همین سبب، همه فیلسوفان را محکوم حکم غزالی در این کتاب فرض کرده است؛ اگرچه رنان در جایی تصریح می‌کند که غزالی «تهافت الفلاسفة» را، به‌ویژه به ضدیت با ابن‌ سینا اختصاص داده است. ازاین‌گونه نظرهای متخالف، از آغاز نوشته شدن این کتاب تا کنون، در میان اندیشمندان مسلمان نیز به چشم می‌خورد که پهنه گسترده‌ای شامل فلسفه، کلام، عقاید دینی، تصوف و عرفان را دربر می‌گیرد؛ زیرا انگیزه غزالی در نوشتن کتاب «تهافت الفلاسفة»، بخشی از اندیشه فراگیر ستیزه‌جویانه او با هرگونه تفکر غیردینی به شمار می‌رود که پس از او از سوی کسان دیگری هم در شیوه نگرش و روش اندیشیدن، هم در نگارش کتاب و هم حتى در نام‌گذاری دنبال شد[۴].

    غزالی در دیباچه کتاب به شکوه از کسانی می‌پردازد که دین را خوار و کوچک شمرده‌اند. سپس در تعلیل آن، به این نتیجه می‌رسد که روی‌هم‌رفته، پیروی از فیلسوفان که بزرگی نام‌هایشان، احمق‌ها و بی‌خردان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، موجب این گمراهی شده است. از این‌رو، وی می‌گوید: برای نشان دادن این گمراهی‌ها، به نگارش این کتاب در رد فیلسوفان گذشته پرداخته است. به‌این‌ترتیب، غزالی با یک مغالطه آشکار، پیروان فلسفه را در ردیف احمق‌ها و مقلدان بی‌خرد قرار می‌دهد[۵].

    در مقدمه نخست، غزالی تصریح می‌کند که هدف حمله او ارسطوست که او را پیشرو فیلسوفان می‌داند و دو تن از پیروان بزرگ او فارابی و ابن‌ سینا. در مقدمه دوم، غزالی می‌کوشد هدف‌های حمله خود را با هوشمندی روشن سازد. او 3 نوع اختلاف میان فیلسوفان و مخالفانشان بر می‌شمارد: نخست، اختلاف در لفظ که آن را قابل‌اعتنا نمی‌داند. دوم، اموری که ربطی به دین ندارند، مانند نظریه‌های علمی، همچون خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی (وی اهل دین را از ورود به مخالفت و مناظره در این‌گونه امور از دیدگاه دینی و دفاع از دین نهی می‌کند، زیرا بر آن است که چنین کاری مایه شادکامی ملحدان می‌گردد؛ از آن‌رو که شخصِ بی‌دین، با ابطال رأی غیرعلمی اهل دیانت، فرصت حمله به دین را هم پیدا می‌کند). سوم، اموری که به اعتقاد دینی لطمه می‌زنند، مانند نظریه حدوث جهان، صفات آفریدگار و رستاخیز بدن‌ها [در قیامت] که به نظر او فیلسوفان این هر 3 عقیده را انکار کرده‌اند و در همین‌جاست که باید به آنان حمله کرد و فسادشان را آشکار ساخت. در مقدمه سوم، غزالی تصریح می‌کند که از میان همه گروه‌های اهل اندیشه، فقط با فیلسوف دشمنی دارد و نه با فرقه‌های کلامی. در مقدمه چهارم، غزالی از فیلسوفان انتقاد می‌کند که با قرار دادن ریاضیات و منطق بر سر راه فلسفه، مردم را ناگزیر از پذیرفتن آراء غلط خود کرده‌اند و اشاره می‌کند که او نیز از همان منطق آنان بر ضد آنان استفاده خواهد کرد[۶].

    مسائل طرح‌شده در متن کتاب را می‌توان به دو بخش مربوط به متافیزیک و علم طبیعت تقسیم کرد. مسائل چهاردهم تا شانزدهم مطابق سنت کتاب‌های فلسفی، مربوط به طبیعت‌اند؛ هرچند غزالی خود، مسئله هفدهم را به بحث کلی درباره طبیعیات اختصاص داده و آن را آغاز بخش طبیعیات کتاب به شمار آورده است. مسئله هجدهم، درواقع بحث متافیزیکی از علیت محسوب می‌گردد، اما دو مسئله بعد به نفس اختصاص دارند که طبق سنت جزء مسائل طبیعی به شمار می‌آیند. مسئله بیست‌ویکم درباره معاد است و چنان‌که پیداست، غزالی با جایگزین کردن دو مسئله هفدهم و هجدهم به‌جای مسئله هفدهم، به فهرست آغازین خود وفادار نمانده است.[۷].

    روش وی در متن کتاب، تقسیم مسائل به موضوعات کوچک‌تر و پاسخ دادن به آن‌ها در جدل‌های پی‌درپی است؛ چنان‌که برای هر موضوع نقیض آن را هم می‌آورد و باز به آن‌هم پاسخ می‌دهد. این روشی است که توماس آکویناس هم در اروپا به کار گرفته است و البته فارابی و ابن‌ سینا پیش از غزالی این‌چنین به جدل نمی‌پرداخته‌اند. سرانجام در پایان کتاب، در خاتمه‌ای کوتاه، غزالی به‌سادگی نتیجه می‌گیرد که فیلسوفان، در 3 مسئله، یعنی قدیم بودن جهان و جوهر؛ علم نداشتن خدا به حادثات جزئی و انکار رستاخیز و گردآمدن بدن‌ها [در قیامت] مستوجب تکفیر و قتل‌اند، اما در بقیه مسائل که فرقه‌های کلامی نیز کم‌وبیش از آن‌ها سخن گفته‌اند، تنها حکم بدعت‌گذار بر آن‌ها راست می‌آید و برای بدعت، همگان بر تکفیر اجماع ندارند[۸].

    غزالی خود با جدا کردن 3 مسئله از 20 مسئله کتاب که قائلان به آن‌ها را مستوجب تکفیر می‌نمایاند، یعنی قول به قدیم بودن عالم، نفی علم خدا به جزئیات و انکار معاد جسمانی آن‌گونه که او به فیلسوفان نسبت می‌دهد، در واقع مسائل مهم کتاب را از دید خود مشخص ساخته است.[۹].

    این مسائل بیست‌گانه که غزالی به نظر خود فیلسوفان را در آن مسائل تعجیز یا تکفیر کرده می‌توان به شکل زیر تقسیم کرد:

    1. اتصال خدا یا عالم: شامل چهار مسئله اول کتاب می‌گردد یعنی: أ: قدم عالم؛ ب: ابدیت عالم و زمان؛ ج: خدا فاعل و صانع عالم است؛ د: عجز فیلسوفان از اثبات وجود صانع.
    2. یگانگی خدا و عجز فیلسوفان از اثبات آن در مسئله پنجم.
    3. صفات خدا، از مسئله ششم تا دوازدهم کتاب را دربر می‌گیرد.
    4. علم خدا به جزئیات، شامل مسئله سیزدهم کتاب است.
    5. مسائل فلکی و طبیعی، شامل مسائل کتاب تهافت از شماره چهاردهم تا شانزدهم می‌گردد.
    6. سببیت در مسئله هفدهم بیان شده است.
    7. نفس انسانی، در مسئله هجدهم و نوزدهم آمده است.
    8. بحث اجساد و حشر ارواح در مسئله بیستم کتاب(غزالی، ابوحامد، ص24).

    وضعیت کتاب

    فهارس کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که عبارتند از فهرست مسائل و افکار؛ فهرس؛ اعلام و فرق.

    پاورقی‌ها توسط محقق نوشته شده و در آن‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ[۱۰].

    به توضیح برخی از مطالب مربوط به متن، پرداخته شده است.[۱۱].

    پانویس

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. پزشک، منوچهر، «دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی»، ج 16، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1387.
    3. غزالی، ابوحامد، تهافت الفلاسفه یا تناقض‌گویی فیلسوفان، ترجمه علی‌اصغر حلبی، کتابفروشی زوار، چاپ دوم، 1363ش

    وابسته‌ها