جامع الأسرار و منبع الأنوار

جامع الأسرار و منبع الأنوار
جامع الأسرار و منبع الأنوار
پدیدآوران	آملي، حيدر بن علي (نویسنده) کربن، هانری (مقدمه‌نويس) يحيي، عثمان اسماعيل (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	جامع الأسرار ومنبع الأنوار ويليه رسالة نقد النقود في معرفة الوجود
ناشر	مؤسسة التاريخ العربي
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1426ق. = 2005م.
چاپ	1
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏آ4ج8 / 283/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf
	v; t; e;

جامع الأسرار ومنبع الأنوار ويليه رسالة نقد النقود في معرفة الوجود، اثر سید حیدر بن علی بن حیدر عبید حسینی آملی (متولد 720ق - ‌زنده تا 782ق)، کتابی است در عرفان که با تحقیق و تصحیح هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، به چاپ رسیده است.

ازآنجاکه «رسالة نقد النقود في معرفة الوجود» به‌صورت مستقل معرفی شده است، در این نوشتار، فقط به معرفی «جامع الأسرار ومنبع الأنوار» پرداخته می‌شود.

نام‌های دیگر کتاب

این اثر را «مجمع الأسرار و منبع الأنوار» نیز نامیده‌اند^[۱].

تاریخ نگارش

آملی در دوران کهولت و در نجف، تألیف این اثر را تمام کرده است؛ بنابراین، به‌ نظر می‌رسد که احتمال نگارش آن، در 752ق، در 32 سالگی وی، اشتباه باشد. وی این کتاب را پس از رسائلی همچون «منتخب التأويل»، «الأركان»، «الأمانة» و «التنزيه» نگاشته است^[۲].

انگیزه نگارش

مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه تألیف آن را درخواست جماعتی از برادران صالح و سالک ذکر کرده است، مبنی بر اینکه وی کتاب جامعی مشتمل بر اسرار انبیا و اولیا و به‌ویژه اسرار توحید و اقسام و توابع و لوازم آن بنویسد و از حقایق، دقایق، نکته‌ها و رموز توحید، پرده بردارد و بر اساس قاعده موحدان و محققان اهل ‌الله و صوفیان و موافق با اصول و قواعد مذهب شیعه دوازده‌امامی، اصول و فروع و شعب و شبهات و شکوک و مغالطه‌های آن اسرار را بررسی کند، به‌نحوی که تنازع صوفیه و شیعه از میان برخیزد و در رفع اختلاف آنان، به کتاب دیگری احتیاج نباشد^[۳].

ساختار

کتاب با مقدمه‌ای از محققین آغاز گردیده است. مطالب «جامع الأسرار»، مشتمل است بر یک مقدمه و سه اصل و هر اصل، دارای چندین قاعده می‌باشد.

سید حیدر در تألیف «جامع الأسرار» از این آثار، استفاده کرده است: «إحياء علوم الدين» غزالی، «منازل السائرين» خواجه عبدالله انصاری، «شرح منازل السائرين» تلمسانی و عبدالرزاق کاشانی، «الفتوحات المكية» و «فصوص الحكم» و شروح آن و «رسائل» ابن‌ عربی، «أوصاف الأشراف و «رساله علم» خواجه نصیرالدین طوسی، «تأویلات» عبدالرزاق کاشانی، «تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين» راغب اصفهانی، «شرح نهج‌البلاغه» و «منهاج العارفين» ابن میثم بحرانی در شرح کلام حضرت امیر(ع)، «رساله وجود مطلق» صدرالدین ترکه و رسائل و دیگر نوشته‌های خودش^[۴].

گزارش محتوا

در مقدمه، به کتاب‌شناسی آثار سید حیدر آملی پرداخته شده است^[۵].

به گفته مؤلف، «جامع الأسرار»، تکرار لفظی و معنایی ندارد و جامع اسرار انبیا و اولیا به‌حسب ظاهر و باطن و متصف به مقام محمدی است و هدف اصلی آن، تبیین توحید است و بهره‌بر‌داری از آن، منوط به توجه تام و صفای ذهن و خلوص اعتقاد و تسلیم کامل و یا با مدد گرفتن از عارف کامل، محقق است^[۶].

از ویژگی‌های «جامع الأسرار»، تنوع در روش است؛ چنان‌که مؤلف در آن از دلایل نقلی (آیات و روایات)، دلایل عقلی و مواهب شهودی و مکاشفات خود و سایر مشایخ استفاده کرده و گاهی نیز در اثبات مسائلی چون عصمت امامان، از مباحث کلامی بهره گرفته است^[۷].

«جامع الأسرار» شامل سه اصل و هر اصل آن، شامل چهار قاعده است. بزرگ‌ترین اصل آن، یعنی اصل اول، در باب توحید و اقسام آن است و چهار قاعده آن، عبارتند از: در بیان فضیلت توحید، در تعریف توحید، در تقسیم توحید و در بیان چگونگی توحید^[۸].

مؤلف در اصل دوم، با تکیه بر آیات قرآنی و احادیث نبوی و روایات ولوی و سخنان مشایخ، به تحلیل حقیقت توحید پرداخته و در قاعده اول این اصل، به کلام ‌الله، در قاعده دوم به کلام انبیا، در قاعده سوم به کلام اولیاء الله و در قاعده چهارم، به گفتار مشایخ عرفان، استشهاد کرده است. گفتنی است که در قاعده دوم، به گفتار پیامبر(ص)، در قاعده سوم به کلام حضرت علی(ع) و در قاعده چهارم، به سخنان خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرين» اکتفا کرده است^[۹].

اصل سوم، در باب توابع و لواحق اسرار شریعت‌های الهی است که همه قواعد این اصل بر سه مفهوم بنیادین عرفان شیعی بنا شده است:

قاعده اول به بیان شریعت، طریقت و حقیقت اختصاص دارد.
قاعده دوم در باب اسرار نبوت، رسالت و ولایت و مشتمل بر دو بحث است:
1. تعیین خاتم اولیای مطلق؛
2. تعیین خاتم اولیای مقید.
در قاعده سوم، علاوه بر بحث از وحی و الهام و کشف و شهود، از تفاوت علوم کسبی و علوم ارثی و کیفیت تحصیل علوم رسمی و علوم حقیقی سخن گفته و قاعده چهارم را به بیان اسلام و ایمان و ایقان، اختصاص داده است^[۱۰].

مؤلف در موارد متعددی از این اثر، آرای دیگران را، بدون تصرف، نقل کرده و سپس به بررسی و نقد و تصحیح آنها پرداخته و در صورت لزوم، مطالب تکمیلی بر آنها افزوده است^[۱۱].

اساسی‌ترین بحث «جامع الأسرار»، این است که شیعیان حقیقی، صوفیانند و صوفیان حقیقی، شیعیانند. در این کتاب، بی‌بهره بودن صوفیه از اسرار الهی و انحصار این اسرار به امامان معصوم(ع) رد شده است. از طرف دیگر، مؤلف نفی فضائل عرفانی را از امامان توسط صوفیه نپذیرفته و آن را از جهل صوفیه دانسته است و نیز بیان کرده که تنها فرقه حقه صوفیه، فرقه‌ای است که از اسرار الهی بهره‌مند است و به امامان معصوم(ع) ایمان ظاهری و باطنی دارد. به عقیده وی، امامان منبع علوم و معدن اسرارند و صوفیه نیز سر ولایت را از امامان دریافت کرده‌اند و تنها فرقه حقه شیعه، شیعه دوازده‌امامی است^[۱۲].

سید حیدر در بحث تعیین خاتم ولایت، برخی از آموزه‌های اصلی ابن‌ عربی و شارحان او، به‌ویژ قیصری را دگرگون ساخته و برخلاف ابن ‌عربی و برخی مریدانش - ‌که حضرت عیسی(ع) را خاتم اولیای مطلق و ابن ‌عربی را خاتم اولیای مقید معرفی می‌کنند - خاتم اولیای مطلق را حضرت علی(ع) و خاتم اولیای مقید را حضرت مهدی(عج) معرفی کرده و سبب اشتباه ابن‌ عربی و قیصری را در این مسئله، پیروی آنان از مذاهب تسنن و تعصب داشتن به آن دانسته است. به نظر کوربن، با این تغییر یا اصلاح، آموزه‌های ابن ‌عربی تا به امروز، در حکمت شیعی ادغام شده است^[۱۳].

برخی از ابتکارات سید حیدر در «جامع الأسرار» اینهاست:

ارجاع حضرات خمس به حضرات ثلاث؛
ارائه وحدت وجود در قالب توحید وجودی؛
طرح مسائل عرفانی در فضا و چارچوبی کاملا شیعی و به عبارتی تأکید بر ارائه وجه عرفانی شیعه^[۱۴].

وی در «جامع الأسرار» بر تثلیث عالم (اعم از تثلیث، فردیت تثلیثی اعتباری، فردیت تثلیثی خارجی) تأکید کرده و سعی در ارائه تثلیثی مطالب عرفانی داشته است. بر این اساس، حضرات خمس را به حضرات سه‌گانه ارجاع داده و اصل سوم را بر مبنای سه مفهوم بنیادین عرفانی شیعی مطرح کرده و ضمن پذیرش تثلیث محمدی (عطر، نماز و زن) و تثلیث الهی (علم، اراده و امر)، تثلیث عیسوی (پدر، پسر، روح‌القدس) را رد کرده است^[۱۵].

در «جامع الأسرار» شریعت و طریقت و حقیقت، به‌عنوان حقیقت واحدی که دارای اعتبارات گوناگونند، معرفی می‌شود. همچنین مؤلف، الحاد اسماعیلیه را در نفهمیدن چگونگی برتری ولایت بر نبوت و الحاد نصیریه (فرقه‌ای ‌از غالیان در نواحی شام) را در نفهمیدن حقیقت ولایت و خواص آن بیان می‌کند^[۱۶].

سید حیدر از آرای فلاسفه در باب قاعده الواحد (نفی صدور کثیر از واحد) و نفی علم حق به جزئیات و آرای معتزله و اشاعره در باب وجود و ذات حق و عینیت یا زیادت صفات حق انتقاد کرده و معتقد است که با تحصیل علوم رسمی و کسبی (علم کلام و فلسفه) نه‌تنها معرفت ‌الله حاصل نمی‌شود، بلکه شکوک و شبهه‌های انسان افزایش می‌یابد^[۱۷].

وضعیت کتاب

از «جامع الأسرار» نسخه‌های متعددی از زمان‌های گوناگون به‌جامانده که حاکی از شناخته شده بودن آن نزد اندیشمندان و محققان است. این کتاب به تصحیح عثمان اسماعیل یحیی و هانری کوربن و با مقدمه‌ای از هریک از آنها، به انضام کتاب‌شناسی آثار سید حیدر آملی که عثمان یحیی تنظیم کرده بود، در 1347ش، چاپ و در 1368ش، تجدید چاپ شد^[۱۸].

فهرست مطالب، در ابتدا و فهرست‌های «آیات»، «حدیث، خبر و اثر»، «اصطلاحات»، «اسامی رجال، قبایل و اماکن»، «اشعار»، «کتب مذکور در متن» و «استداراکات و زیادات»، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها به ذکر منابع و اختلاف نسخ، پرداخته شده است^[۱۹].