أخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار (ازرقی): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '| پس از = | پیش از = }} ' به '| پس از = | پیش از = }}') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - '= ' به '=') |
||
| (۴۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| تصویر =NUR02206J1.jpg | | تصویر =NUR02206J1.jpg | ||
| عنوان =أخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار (أزرقي) | | عنوان =أخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار (أزرقي) | ||
| عنوان‌های دیگر = | | عنوان‌های دیگر = | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[ملحس، رشدی صالح]] (محقق) | [[ملحس، رشدی صالح]] (محقق) | ||
[[ارزقی، محمد بن عبدالله]] (نویسنده) | |||
[[ارزقی، محمد بن عبدالله]] ( | |||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =DS 248 /م7الف4 | | کد کنگره =DS 248 /م7الف4 | ||
| موضوع = | | موضوع = | ||
احادیث اهل سنت - قرن 3ق. | احادیث اهل سنت - قرن 3ق. | ||
زیارتگاههای اسلامی - عربستان سعودی - مکه | |||
عربستان سعودی - جغرافیای تاریخی | عربستان سعودی - جغرافیای تاریخی | ||
مسجد الحرام، مکه | مسجد الحرام، مکه | ||
مکه - تاریخ | مکه - تاریخ | ||
کعبه | کعبه | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
دار الأندلس | دار الأندلس | ||
| مکان نشر =بیروت - لبنان | | مکان نشر =بیروت - لبنان | ||
| سال نشر = 1416 ق | | سال نشر =1416 ق | ||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE02206AUTOMATIONCODE | |||
| کد اتوماسیون = | |||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =2 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =02206 | |||
| کتابخوان همراه نور =02206 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''اخبار مكه و ما جاء فيها من الآثار''' تأليف [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ابى | {{کاربردهای دیگر|الآثار (ابهام زدایی)}} | ||
{{کاربردهای دیگر|أخبار مكة (ابهام زدایی)}} | |||
'''اخبار مكه و ما جاء فيها من الآثار''' تأليف [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ابى الولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى]] با تحقیق [[ملحس، رشدی صالح|رشدی صالح ملحس]]، کتابی در تاریخ محلی مکه است. این کتاب با نامهاى مختلف ديگرى نيز ياد شده است كه اخبار مكة، فضائل مكة، تاريخ ازرقى و اخبار مكة المشرفة از آن جمله است. | |||
اهمیت کتاب اخبار مكّه بدين‌جهت است كه كهن‌ترين کتاب موجود در موضوع مكّه و منبع اصلى بسيارى از آثار تاريخى در این موضوع است. | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب مشتمل بر دو جزء است. در ابتداى جزء اول به ترتیب مقدمه چاپهاى دوم<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=5&viewType=html ر.ک: مقدمه، ج1، ص5]</ref> و اول<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=9&viewType=html ر.ک: همان، ج1، ص9]</ref> آمده است. در متن اثر اگرچه در برخى موارد عنوان باب ديده مى‌شود اما بدون تبویب و دسته‌بندى خاصى مطالب گوناگون در اجزاء کتاب ارائه شده است. در پایان هر یک از اجزاى کتاب نيز بخش ملحقات ذكر شده است. | |||
کتاب مشتمل بر دو جزء است. در ابتداى جزء اول مقدمه | |||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
گویا كهن‌ترين کتابى كه درباره مكه نگاشته شده، کتاب [[ارزقی، محمد بن عبدالله|محمد بن عمر واقدى]] (130-207ق) با عنوان اخبار مكه است. پس از آن بايد از آثار على بن محمد مدائنى (135-225ق) و ابى الولید ازرقى (متوفى 250ق) ياد كرد. | |||
مؤلف کتاب، از تاريخ‌نگاران و سيره‌نویسان شافعى قرن سوم هجرى است. پدربزرگش، احمد بن محمّد ازرقى، از محدثان ثقه اهل سنت است و گفته‌اند نخستين عالمى بود كه دربار مكّه اخبار دانستنى‌هایى گرد آورد. | |||
اهمیت کتاب اخبار مكّه، كهن‌ترين کتاب موجود در موضوع مكّه و از منابع اصلى بسيارى از آثار تاريخى در این موضوع است. آثار كهن‌ترى نيز وجود داشته‌اند كه هم اكنون در دسترس نيستند. شيعه و سنى در تاريخ، سيره، تفسير، فقه و جز آن، از این کتاب نقل كرده‌اند. ویژگى‌هایى از قبيل مكى بودن نویسنده و پدران او، آگاهى نزدیک و گسترده‌اش به موضوع، اعتماد عالمان مسلمان و مكّه‌شناسان به کتاب، همراه بودن گزارشها با اسناد و اشتمال کتاب بر مسائل و موضوعات گوناگون تاريخى، جغرافيايى، فقهى و كلامى موجب شده است تا همواره مرجعى مهم برای آثار تاريخى و جغرافيايى اسلام به حساب آيد. | |||
[[ارزقی، محمد بن عبدالله|ابوالولید ازرقى]] غالباً ً گزارشها را - جز آنجا كه خود گزارش كرده - با سلسله اسناد راویان همراه ساخته و بسيارى از گزارش‌هایش، از احمد بن محمّد بن ولید است. فزونى این دسته از گزارشها به حدى است كه برخى را به این حدس انداخته است كه کتاب از احمد بن محمّد ازرقى است و نواده‌اش، ابوالولید، بر آن مطالبى افزوده يا تنها ترتيب و تبویب کتاب از اوست. | |||
مؤلف کتاب، از تاريخ‌نگاران و | کتاب اخبار مكّه‌ى [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] را مى‌توان آغازگر نگارش «خِطَط» در میان مسلمانان دانست؛ رشته‌اى كه همزمان به تاريخ و جغرافى مى‌پردازد و آمیزه‌اى است از این دو رشته. بدين روى، کتاب‌هایى كه مسلمانان از آن پس در این رشته نگاشتند، به گونه‌اى وامدار این کتاب‌اند. میزان تأثير کتاب [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ابوالولید ازرقى]]، تا بدانجاست كه سرمشق و دستمايه‌اى شده است برای آثار مستقل ديگر و برخى کتابهاى قرون بعدى در موضوع مكّه و مدينه، از الگوى کتاب اخبار مكّه - حتى در ترتيب ابواب و موضوعات- پيروى كردند. | ||
کتاب اخبار مكّه‌ى ازرقى را مى‌توان آغازگر نگارش «خِطَط» در | |||
جلد اول: | جلد اول: | ||
گزارشهاى کتاب، از چگونگى پديد آمدن كعبه آغاز مى‌شود <ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=31&viewType=html ر.ک: متن کتاب،ج1، ص31]</ref>و در ضمن نقلها، به چرايى نام‌گذارى مكه به «ام القرى» اشاره مى‌شود<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=32&viewType=html ر.ک: همان، ص32]</ref>. | |||
گزارشهاى کتاب، از چگونگى پديد آمدن كعبه آغاز مى‌شود و در ضمن نقلها، به چرايى نام‌گذارى مكه به «ام القرى» اشاره مى‌شود. | در فصل بعدى چگونگى زيارت بيت اللَّه الحرام توسط ملائكه<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=35&viewType=html ر.ک: همان، ص35]</ref>، هبوط آدم(ع) به زمین<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=36&viewType=html ر.ک: همان، ص 36]</ref> و ساختن كعبه و چگونگى آن گزارش شده است. این گزارشها غالباً ً از وهب بن منبّه و كعب الأحبار است. | ||
بنيادگذارى و يا تعمیر «كعبه» به همت ابراهیم(ع) <ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=58&viewType=html ر.ک: همان، ص58]</ref>و هجرت وى به این سرزمین و نهادن اسماعيل و هاجر در آن ديار<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?pageNumber=54&viewType=html ر.ک: همان، ج1، ص54]</ref>، مسأله صفا و مروه و مانند آن در فصلى ديگر به تفصيل گزارش شده است. | |||
در فصل بعدى چگونگى زيارت بيت اللَّه الحرام توسط | چگونگى فراز آوردن ديوارهاى كعبه و ساختن دوباره آن و نصب «حجر الأسود» است. چگونگى تصویرها و نقشهاى ديوارهاى كعبه نيز بدقت گزارش شده است و بدين مناسبت به تفصيل از ورود پيروزمندانه رسول اللَّه(ص) به مكه و زدودن آثار شرك از خانه توحيد و نقش والاى على(ع) در شكستن بتها و قرائت پيام الهى به مردمان سخن رفته است. | ||
[[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] در این بخش از برخى از سنتهاى رايج در آن دوران در مناسك حج سخن گفته و در ضمن گزارشهاى مفصل و گویايى جريان فكرى- فرهنگى «حُمس» و «حلّه» و چگونگى حج‌گزارى آنها را گزارش نموده است. | |||
بنيادگذارى و يا | [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] در گزارشهاى تاريخى، گاه سير تاريخى جريانها را لحاظ نمى‌كند و به مناسبت‌هایى وقايع تاريخ را گزارش مى‌كند. | ||
توصيف دقيق و همه‌سویه [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] از كعبه و چگونگى ساختمان آن، مساحت مسجدالحرام تا آن روزگار، ستونها، روزنه‌هاى داخل خانه، سقف، تطوّرات ساختمان، شاذروان، كيفيّت كف ساختمان، درب‌خانه و نقش‌ها و كتيبه‌هاى آن، آب زمزم و فضيلت آن بسيار خواندنى و آكنده از اطلاعات تاريخى است. | |||
چگونگى فراز آوردن ديوارهاى كعبه و ساختن دوباره آن و نصب «حجر الأسود» است. چگونگى | |||
ازرقى در | |||
ازرقى در گزارشهاى تاريخى، گاه سير تاريخى جريانها را لحاظ نمى‌كند و به | |||
توصيف دقيق و | |||
جلد دوم: | جلد دوم: | ||
در جلد دوّم<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?volumeNumber=2&pageNumber=3&viewType=html ر.ک: همان، ج2 ص3]</ref> افزون بر گزارش جنبه‌هاى تاريخى دوره اسلام واشاره‌هایى به پيش از اسلام، مسائل فقهى و چگونگى اعمال و حج‌گزارى نيز مورد توجه واقع شده و از اهمیت و فضيلت مشاهد مشرّفه سخن رفته است. | |||
در جلد دوّم افزون بر گزارش جنبه‌هاى تاريخى دوره اسلام | اين بخش با مسائل مربوط به طواف آغاز مى‌شود و در آن روايات و آثار بسيارى از پيامبر و صحابيان در عظمت و اهمیت طواف خانه خدا گزارش شده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?volumeNumber=2&pageNumber=8&viewType=html ر.ک: همان، ص8]</ref> و در ضمن آن، فضيلت بسيار طواف كردن، آداب طواف، نگاه به كعبه و چگونگى سخن گفتن به هنگام طواف و قرآن خواندن سخن رفته است. | ||
مساحت مسجدالحرام<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?volumeNumber=2&pageNumber=62&viewType=html ر.ک: همان، ص62]</ref>، شمار ستونهاى آن، چگونگى طاقهاى مسجد و شمار فاصله میان آنها، ویژگى‌هاى درهاى مسجدالحرام و شمار آنها و فاصله‌هاى آنها از یکديگر، بلنداى ديوارهاى مسجد، سقف مسجد، مناره‌ها و كنگره‌ها، قنديلها و سايبانهاى مؤذنان، منبر و چگونگى آن از مباحث مطرح شده در این بخش از کتاب است. | |||
اين بخش با مسائل مربوط به طواف آغاز مى‌شود و در آن روايات و آثار بسيارى از پيامبر و صحابيان در عظمت و | در ادامه مباحث چگونگى صفا و مروه، حدّ و حدود آن، کیفیت سعى صفا و مروه، سعى پيامبر، فاصله صفا تا حجرالأسود، فاصله صفا تا مروه، پله‌ها در صفا و مروه و چگونگى ساخته شدن آنها، گزارش شده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?volumeNumber=2&pageNumber=120&viewType=html ر.ک: همان، ص120]</ref>. | ||
آنگاه تعيين حدود حرم و ياد كرد اوّلين كسى كه علامتهاى حدود حرم را فراز آورد، عظمت حرم و مرتبت رفيع آن، بزرگشمارى لغزش و گناهان در آن ديار گزارش شده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?volumeNumber=2&pageNumber=131&viewType=html ر.ک: همان، ص131]</ref>. | |||
مساحت | [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] ضمن برنمايى بخشى از چهره جغرافياى طبيعى مكه، نقش سيلها را در معيشت مردم و اوضاع اجتماعى و اقتصادى مردمان آن روزگار نشان داده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/2206?volumeNumber=2&pageNumber=166&viewType=html ر.ک: همان، ص166]</ref>. | ||
توصيف [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] از این سرزمین دقيق است و مسائل ريز و درشت این محيط و پستى و بلندى‌هاى آن را به دقت گزارش كرده است. گزارش وى از عرفات و حد و حدود آن و نيز چگونگى وقوف در آن سرزمین ارجمند، و مسائل بسيارى درباره آن و نقطه‌ها و مكانهاى موجود در آن نيز قابل توجه است. | |||
در ادامه مباحث چگونگى صفا و مروه، حدّ و حدود آن، | پس از اين، [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] به شناسايى و شناساندن مساجد مكه مى‌پردازد و در آن از جايهاى سكونت صحابيان و برخى از قبايل سخن مى‌گوید. | ||
آثار پيامبر، خانه خديجه و بسيارى ديگر از جاى‌ها و خانه‌هاى آن روزگار كه هر كدام حادثه و حادثه‌هایى از تاريخ اسلام را بر سينه داشته‌اند و اكنون حربه جهل حاكمان آن ديار، به تباهى كشانده است، با دقت تمام گزارش شده است. | |||
آنگاه تعيين حدود حرم و ياد كرد اوّلين كسى كه علامتهاى حدود حرم را فراز آورد، عظمت حرم و مرتبت رفيع آن، بزرگشمارى لغزش و گناهان در آن ديار گزارش شده است. | |||
ازرقى ضمن برنمايى بخشى از چهره جغرافياى طبيعى مكه، نقش سيلها را در معيشت مردم و اوضاع اجتماعى و اقتصادى مردمان آن روزگار نشان داده است. | |||
توصيف ازرقى از | |||
پس از اين، ازرقى به شناسايى و شناساندن مساجد مكه مى‌پردازد و در آن از جايهاى سكونت صحابيان و برخى از قبايل سخن | |||
آثار پيامبر، خانه خديجه و بسيارى ديگر از جاى‌ها و خانه‌هاى آن روزگار كه هر كدام حادثه و | |||
==وضعيت کتاب== | ==وضعيت کتاب== | ||
محقق اثر [[ملحس، رشدی صالح|رشدى صالح ملحس]]، کتاب را بر اساس سه نسخه تصحيح و تحقيق كرده و در پانوشت‌ها افزون بر ضبط اختلاف نسخ، توضيحاتى درباره برخى مطالب آورده است. در انتهاى هر یک از مجلدات نيز ملحقاتى بر کتاب افزوده و در ضمن آن از مطالبى كه [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] بدان نپرداخته و يا حوادثى كه پس از نگارش کتاب [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] در آن ديار به وقوع پيوسته، سخن گفته است. | |||
فهرست‌هاى سيزدانه کتاب كه در انتهاى اثر آمده است عبارت است از: فهرست آيات، احاديث، پيامبران، خادمان بيت الله الحرام، روزهاى تاريخى، بازارهاى عرب، بتها، اعلام مردان و زنان، اقوام، قبيله‌ها، اماكن، قافيه‌ها، مصادر تحقيق، و فهرست موضوعات. | |||
محقق اثر رشدى صالح | برخى مؤلفان، با كاهش و افزايش و تصرفاتى در کتاب اخبار مكّه آثار مستقلى پديد آورده‌اند. از این مؤلفان، سعدالدين بن عمر اسفرائنى مكى از علماى قرن هشتم هجرى است كه کتاب زبدة الأعمال و خلاصة الأفعال را همین‌گونه پديد آورده است. بخش نخست کتاب او از تلخيص کتاب اخبار مكّه تأليف يافته است. اسفرائنى بيشتر به مباحثى دربار فضايل حجّ و عمره و امور مربوط بدان پرداخته است. همچنين يحيى بن محمّد کرمانى به سال 821 ق. اسناد اخبار مكّه را حذف كرده و کتابى پديد آورده است با نام مختصر تاريخ مكة المشرفه. کتاب تاريخ مكّة المشرفة و المسجد الحرام و المدينة الشريفة و القبر االشريف، نوشت ابن‌ضياء مكّى از علماى قرن نهم هجرى نيز ماجرايى همچون کتاب کرمانى دارد. عبدالملك بن احمد انصارى از فقيهان شافعى قرن هشتم هجرى نيز اخبار مكه-ى ازرقى را به نظم درآورده است. | ||
محمد بن اسحق فاكهى محدث و تاريخ‌نگار معاصر [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] نيز کتابى با عنوان اخبار مكة في قديم الدهر و حديثه نگاشته كه به لحاظ قدمت پس از کتاب [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] جاى دارد. مباحث مشترك فروانى میان دو کتاب هست، ولى او از [[ارزقی، محمد بن عبدالله|ازرقى]] ياد نكرده است. | |||
فهرست‌هاى | ==پانويس == | ||
<references /> | |||
برخى مؤلفان، با كاهش و افزايش و تصرفاتى در کتاب اخبار مكّه آثار مستقلى پديد آورده‌اند. از | |||
محمد بن اسحق فاكهى محدث و تاريخ‌نگار معاصر ازرقى نيز کتابى با عنوان اخبار مكة في قديم الدهر و حديثه نگاشته كه به لحاظ قدمت پس از کتاب ازرقى جاى دارد. مباحث مشترك فروانى | |||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
#مقدمه و متن کتاب | #مقدمه و متن کتاب | ||
#معرفى‌هاى اجمالى، مهدوى‌راد، محمد على، | #[[:noormags:35005|معرفى‌هاى اجمالى، مهدوى‌راد، محمد على، آینه پژوهش، بهمن و اسفند 1369 - شماره 5 (8 صفحه - از 77 تا 84)]]. | ||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[أخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار]] | |||
[[شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام]] | |||
[[أخبار مكة في قديم الدهر و حديثه (فاكهی)]] | |||
[[الجامع اللطيف في فضل مكة و أهلها و بناء البيت الشريف]] | |||
[[العقد الثمين في تاريخ البلد الأمين]] | |||
[[كتاب الإعلام بأعلام بيت‌الله الحرام]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۱۱۵: | خط ۸۵: | ||
[[رده: تاریخ آسیا]] | [[رده: تاریخ آسیا]] | ||
[[رده: تاریخ محلی و گزارش‌های شبه جزیره]] | [[رده: تاریخ محلی و گزارش‌های شبه جزیره]] | ||
[[رده:بهمن (1400)]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۴ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۲۱:۲۲
| أخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار (أزرقي) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ملحس، رشدی صالح (محقق) ارزقی، محمد بن عبدالله (نویسنده) |
| ناشر | دار الأندلس |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1416 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | احادیث اهل سنت - قرن 3ق.
زیارتگاههای اسلامی - عربستان سعودی - مکه عربستان سعودی - جغرافیای تاریخی مسجد الحرام، مکه مکه - تاریخ کعبه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | DS 248 /م7الف4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اخبار مكه و ما جاء فيها من الآثار تأليف ابى الولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى با تحقیق رشدی صالح ملحس، کتابی در تاریخ محلی مکه است. این کتاب با نامهاى مختلف ديگرى نيز ياد شده است كه اخبار مكة، فضائل مكة، تاريخ ازرقى و اخبار مكة المشرفة از آن جمله است. اهمیت کتاب اخبار مكّه بدين‌جهت است كه كهن‌ترين کتاب موجود در موضوع مكّه و منبع اصلى بسيارى از آثار تاريخى در این موضوع است.
ساختار
کتاب مشتمل بر دو جزء است. در ابتداى جزء اول به ترتیب مقدمه چاپهاى دوم[۱] و اول[۲] آمده است. در متن اثر اگرچه در برخى موارد عنوان باب ديده مى‌شود اما بدون تبویب و دسته‌بندى خاصى مطالب گوناگون در اجزاء کتاب ارائه شده است. در پایان هر یک از اجزاى کتاب نيز بخش ملحقات ذكر شده است.
گزارش محتوا
گویا كهن‌ترين کتابى كه درباره مكه نگاشته شده، کتاب محمد بن عمر واقدى (130-207ق) با عنوان اخبار مكه است. پس از آن بايد از آثار على بن محمد مدائنى (135-225ق) و ابى الولید ازرقى (متوفى 250ق) ياد كرد. مؤلف کتاب، از تاريخ‌نگاران و سيره‌نویسان شافعى قرن سوم هجرى است. پدربزرگش، احمد بن محمّد ازرقى، از محدثان ثقه اهل سنت است و گفته‌اند نخستين عالمى بود كه دربار مكّه اخبار دانستنى‌هایى گرد آورد. اهمیت کتاب اخبار مكّه، كهن‌ترين کتاب موجود در موضوع مكّه و از منابع اصلى بسيارى از آثار تاريخى در این موضوع است. آثار كهن‌ترى نيز وجود داشته‌اند كه هم اكنون در دسترس نيستند. شيعه و سنى در تاريخ، سيره، تفسير، فقه و جز آن، از این کتاب نقل كرده‌اند. ویژگى‌هایى از قبيل مكى بودن نویسنده و پدران او، آگاهى نزدیک و گسترده‌اش به موضوع، اعتماد عالمان مسلمان و مكّه‌شناسان به کتاب، همراه بودن گزارشها با اسناد و اشتمال کتاب بر مسائل و موضوعات گوناگون تاريخى، جغرافيايى، فقهى و كلامى موجب شده است تا همواره مرجعى مهم برای آثار تاريخى و جغرافيايى اسلام به حساب آيد. ابوالولید ازرقى غالباً ً گزارشها را - جز آنجا كه خود گزارش كرده - با سلسله اسناد راویان همراه ساخته و بسيارى از گزارش‌هایش، از احمد بن محمّد بن ولید است. فزونى این دسته از گزارشها به حدى است كه برخى را به این حدس انداخته است كه کتاب از احمد بن محمّد ازرقى است و نواده‌اش، ابوالولید، بر آن مطالبى افزوده يا تنها ترتيب و تبویب کتاب از اوست. کتاب اخبار مكّه‌ى ازرقى را مى‌توان آغازگر نگارش «خِطَط» در میان مسلمانان دانست؛ رشته‌اى كه همزمان به تاريخ و جغرافى مى‌پردازد و آمیزه‌اى است از این دو رشته. بدين روى، کتاب‌هایى كه مسلمانان از آن پس در این رشته نگاشتند، به گونه‌اى وامدار این کتاب‌اند. میزان تأثير کتاب ابوالولید ازرقى، تا بدانجاست كه سرمشق و دستمايه‌اى شده است برای آثار مستقل ديگر و برخى کتابهاى قرون بعدى در موضوع مكّه و مدينه، از الگوى کتاب اخبار مكّه - حتى در ترتيب ابواب و موضوعات- پيروى كردند. جلد اول: گزارشهاى کتاب، از چگونگى پديد آمدن كعبه آغاز مى‌شود [۳]و در ضمن نقلها، به چرايى نام‌گذارى مكه به «ام القرى» اشاره مى‌شود[۴]. در فصل بعدى چگونگى زيارت بيت اللَّه الحرام توسط ملائكه[۵]، هبوط آدم(ع) به زمین[۶] و ساختن كعبه و چگونگى آن گزارش شده است. این گزارشها غالباً ً از وهب بن منبّه و كعب الأحبار است. بنيادگذارى و يا تعمیر «كعبه» به همت ابراهیم(ع) [۷]و هجرت وى به این سرزمین و نهادن اسماعيل و هاجر در آن ديار[۸]، مسأله صفا و مروه و مانند آن در فصلى ديگر به تفصيل گزارش شده است. چگونگى فراز آوردن ديوارهاى كعبه و ساختن دوباره آن و نصب «حجر الأسود» است. چگونگى تصویرها و نقشهاى ديوارهاى كعبه نيز بدقت گزارش شده است و بدين مناسبت به تفصيل از ورود پيروزمندانه رسول اللَّه(ص) به مكه و زدودن آثار شرك از خانه توحيد و نقش والاى على(ع) در شكستن بتها و قرائت پيام الهى به مردمان سخن رفته است. ازرقى در این بخش از برخى از سنتهاى رايج در آن دوران در مناسك حج سخن گفته و در ضمن گزارشهاى مفصل و گویايى جريان فكرى- فرهنگى «حُمس» و «حلّه» و چگونگى حج‌گزارى آنها را گزارش نموده است. ازرقى در گزارشهاى تاريخى، گاه سير تاريخى جريانها را لحاظ نمى‌كند و به مناسبت‌هایى وقايع تاريخ را گزارش مى‌كند. توصيف دقيق و همه‌سویه ازرقى از كعبه و چگونگى ساختمان آن، مساحت مسجدالحرام تا آن روزگار، ستونها، روزنه‌هاى داخل خانه، سقف، تطوّرات ساختمان، شاذروان، كيفيّت كف ساختمان، درب‌خانه و نقش‌ها و كتيبه‌هاى آن، آب زمزم و فضيلت آن بسيار خواندنى و آكنده از اطلاعات تاريخى است. جلد دوم: در جلد دوّم[۹] افزون بر گزارش جنبه‌هاى تاريخى دوره اسلام واشاره‌هایى به پيش از اسلام، مسائل فقهى و چگونگى اعمال و حج‌گزارى نيز مورد توجه واقع شده و از اهمیت و فضيلت مشاهد مشرّفه سخن رفته است. اين بخش با مسائل مربوط به طواف آغاز مى‌شود و در آن روايات و آثار بسيارى از پيامبر و صحابيان در عظمت و اهمیت طواف خانه خدا گزارش شده است[۱۰] و در ضمن آن، فضيلت بسيار طواف كردن، آداب طواف، نگاه به كعبه و چگونگى سخن گفتن به هنگام طواف و قرآن خواندن سخن رفته است. مساحت مسجدالحرام[۱۱]، شمار ستونهاى آن، چگونگى طاقهاى مسجد و شمار فاصله میان آنها، ویژگى‌هاى درهاى مسجدالحرام و شمار آنها و فاصله‌هاى آنها از یکديگر، بلنداى ديوارهاى مسجد، سقف مسجد، مناره‌ها و كنگره‌ها، قنديلها و سايبانهاى مؤذنان، منبر و چگونگى آن از مباحث مطرح شده در این بخش از کتاب است. در ادامه مباحث چگونگى صفا و مروه، حدّ و حدود آن، کیفیت سعى صفا و مروه، سعى پيامبر، فاصله صفا تا حجرالأسود، فاصله صفا تا مروه، پله‌ها در صفا و مروه و چگونگى ساخته شدن آنها، گزارش شده است[۱۲]. آنگاه تعيين حدود حرم و ياد كرد اوّلين كسى كه علامتهاى حدود حرم را فراز آورد، عظمت حرم و مرتبت رفيع آن، بزرگشمارى لغزش و گناهان در آن ديار گزارش شده است[۱۳]. ازرقى ضمن برنمايى بخشى از چهره جغرافياى طبيعى مكه، نقش سيلها را در معيشت مردم و اوضاع اجتماعى و اقتصادى مردمان آن روزگار نشان داده است[۱۴]. توصيف ازرقى از این سرزمین دقيق است و مسائل ريز و درشت این محيط و پستى و بلندى‌هاى آن را به دقت گزارش كرده است. گزارش وى از عرفات و حد و حدود آن و نيز چگونگى وقوف در آن سرزمین ارجمند، و مسائل بسيارى درباره آن و نقطه‌ها و مكانهاى موجود در آن نيز قابل توجه است. پس از اين، ازرقى به شناسايى و شناساندن مساجد مكه مى‌پردازد و در آن از جايهاى سكونت صحابيان و برخى از قبايل سخن مى‌گوید. آثار پيامبر، خانه خديجه و بسيارى ديگر از جاى‌ها و خانه‌هاى آن روزگار كه هر كدام حادثه و حادثه‌هایى از تاريخ اسلام را بر سينه داشته‌اند و اكنون حربه جهل حاكمان آن ديار، به تباهى كشانده است، با دقت تمام گزارش شده است.
وضعيت کتاب
محقق اثر رشدى صالح ملحس، کتاب را بر اساس سه نسخه تصحيح و تحقيق كرده و در پانوشت‌ها افزون بر ضبط اختلاف نسخ، توضيحاتى درباره برخى مطالب آورده است. در انتهاى هر یک از مجلدات نيز ملحقاتى بر کتاب افزوده و در ضمن آن از مطالبى كه ازرقى بدان نپرداخته و يا حوادثى كه پس از نگارش کتاب ازرقى در آن ديار به وقوع پيوسته، سخن گفته است. فهرست‌هاى سيزدانه کتاب كه در انتهاى اثر آمده است عبارت است از: فهرست آيات، احاديث، پيامبران، خادمان بيت الله الحرام، روزهاى تاريخى، بازارهاى عرب، بتها، اعلام مردان و زنان، اقوام، قبيله‌ها، اماكن، قافيه‌ها، مصادر تحقيق، و فهرست موضوعات. برخى مؤلفان، با كاهش و افزايش و تصرفاتى در کتاب اخبار مكّه آثار مستقلى پديد آورده‌اند. از این مؤلفان، سعدالدين بن عمر اسفرائنى مكى از علماى قرن هشتم هجرى است كه کتاب زبدة الأعمال و خلاصة الأفعال را همین‌گونه پديد آورده است. بخش نخست کتاب او از تلخيص کتاب اخبار مكّه تأليف يافته است. اسفرائنى بيشتر به مباحثى دربار فضايل حجّ و عمره و امور مربوط بدان پرداخته است. همچنين يحيى بن محمّد کرمانى به سال 821 ق. اسناد اخبار مكّه را حذف كرده و کتابى پديد آورده است با نام مختصر تاريخ مكة المشرفه. کتاب تاريخ مكّة المشرفة و المسجد الحرام و المدينة الشريفة و القبر االشريف، نوشت ابن‌ضياء مكّى از علماى قرن نهم هجرى نيز ماجرايى همچون کتاب کرمانى دارد. عبدالملك بن احمد انصارى از فقيهان شافعى قرن هشتم هجرى نيز اخبار مكه-ى ازرقى را به نظم درآورده است. محمد بن اسحق فاكهى محدث و تاريخ‌نگار معاصر ازرقى نيز کتابى با عنوان اخبار مكة في قديم الدهر و حديثه نگاشته كه به لحاظ قدمت پس از کتاب ازرقى جاى دارد. مباحث مشترك فروانى میان دو کتاب هست، ولى او از ازرقى ياد نكرده است.
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب
- معرفى‌هاى اجمالى، مهدوى‌راد، محمد على، آینه پژوهش، بهمن و اسفند 1369 - شماره 5 (8 صفحه - از 77 تا 84).