البحوث الرجالیة فی کتاب مجمع الفائدة و البرهان: تفاوت میان نسخه‌ها

مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، که به نام مجمع الفائدة و البرهان نیز معروف است، از آثار مقدس اردبیلی (متوفای 993ق) است. مؤلف در این کتاب به شیوه‌ای نوین - در زمان خود - به بیشتر ابواب فقهی ورود کرده و با استفاده از شرح استدلالی محکم و برگرفته از قرآن، سنت، عقل و اجماع، نظرات فقهی خود را بیان کرده است ..<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، ص5</ref>

ماجد غرباوی، با رجوع به کتاب «مجمع الفائدة و البرهان»، نظرات رجالی مقدس اردبیلی را که برگفته از نظرات [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلی]] است ..<ref>ر.ک: همان ص6</ref>، اخذ کرده و در این کتاب گردآوری کرده است.

مقدس اردبیلی، درباره «الحسن بن موسی الخشاب»، مطابق آنچه مؤلف گردآوری کرده، فرموده است: علما درباره ایشان گفته‌اند که او از چهره‌های برجسته علمای شیعه و کثیر العلم می‌باشد. او ممدوح است درحالی‌که تصریح به توثیقش نشده است. اینکه تصریح به توثیق ایشان نشده است، به وثاقت او آسیبی وارد نمی‌سازد ..<ref>ر.ک: متن کتاب: ص45 و 46</ref>

مؤلف در مواردی که نام و یا کنیه یک راوی را ذکر می‌کند و این راوی دارای نام و یا کنیه مشهورتری باشد، به آن ارجاع می¬دهد؛ مثلا ابواسامه را به زید الشحام و ابوخدیجه را به سالم بن مکرم ارجاع می‌دهد ..<ref>همان، ص23 و 24</ref>

ایشان راویانی چون ابوبصیر را که مشترک بین چند نفرند، به نامشان ارجاع می‌دهد ..<ref>همان، ص23</ref>

«ابان بن تغلب»، اولین عنوانی است که نویسنده در بخش اول کتابش به آن اشاره می‌کند. ایشان در ذیل این عنوان آورده است: در بیشتر موارد، مصنف (مقدس اردبیلی)، به وثاقت این راوی تصریح نموده است ..<ref>همان، ص13</ref>

سپس به عنوان «ابان بن عثمان» رسیده است. ایشان در ابتدا نظر کشی را درباره مذهب ابان – ناووسی بودن وی - بازگو می‌کند و در ادامه می‌نویسد: مقدس اردبیلی ‌گفته است: «در کتاب کشی که در نزد من موجود است، گفته شده وی قادسی بوده؛ یعنی از اهالی قادسیه؛ ولی گویا این تصحیف است». سپس درباره وثاقت او مطالبی را از مصنف نقل می‌کند ..<ref>ر.ک: همان، ص13-15</ref>

آخرین عنوانی که مؤلف در بخش اول، به ذکر آن می‌پردازد، «یونس بن یعقوب» است که به نظر مصنف ثقه می‌باشد. این عنوان به شماره 374 شماره‌گذاری شده است ..<ref>ر.ک: همان، ص119</ref>

مؤلف در این بخش، به ذکر بیش از 200 سند که طرق و اسناد [[ابن بابویه، محمد بن علی|شیخ صدوق]] در «من لا يحضره الفقيه» و شیخ طوسی در «[[تهذيب الأحكام]] » و «الاستبصار» است، اشاره می‌کند ..<ref>مقدمه کتاب، ص7</ref>

در آغاز این بخش، سه طریق را که به ابراهیم بن میمون ختم می‌شود، ذکر کرده، سپس درباره صحت و ضعف هرکدام از این طرق و اسناد مطالبی را بازگو می‌‌کند ..<ref>ر.ک: متن کتاب، ص123</ref>

این بخش نیز همانند بخش قبل با «یونس بن یعقوب» ختم می‌شود. مقدس اردبیلی درباره وی گفته است: من به خیریت او معتقدم ..<ref>ر.ک: همان، ص250 و 251</ref>

در مبحث مشترکات این بخش، وجه تمییز راویانی که دارای نام و یا کنیه مشترکند، بیان شده است؛ مثلا درباره ابوبصیر آمده است: ابوبصیر مطلق همان لیث بن بختری است. اگر شعیب بن یعقوب از ابوبصیر روایتی نقل کند آن ابوبصیر، یحیی بن قاسم است و ابوبصیر بطائنی همان یحیی بن قاسم است ..<ref>ر.ک: همان، ص255</ref>

مبحث بعدی این بخش، به کتب رجالی‌ای اختصاص دارد که مقدس اردبیلی در کتابش آورده است. مقدس اردبیلی نام سه کتاب ابن غضائری، ابن داود و نجاشی را در کتاب فقهی‌اش ذکر کرده است..<ref>ر.ک: همان، ص258</ref>

از دیگر مباحث این بخش، مطالبی است پیرامون مراسیل ابن ابی‌عمیر و مکاتبات امام با اصحاب خویش و ارزش این دو از حیث صحت و ضعف..<ref>ر.ک: همان، ص258 و 259</ref>

مطلب پایانی این بخش پیرامون برخی از مبانی رجالی است؛ همچون: «روایت موثق و حسن قابلیت معارضه با روایت صحیح ندارند» و «عمل اصحاب به یک روایت، جابر ضعف سند است»..<ref>ر.ک: همان، ص260</ref>

مؤلف در ابتدای هر بخش به‌منظور درک بهتر مطالب آن، مقدمه‌ای را ذکر کرده است ..<ref>ر.ک: همان، ص296</ref>

رجوع به علمای هیئت و تقلید از آنها - به دلیل تشتت نظرات آنها، عدم دستیابیبه علم (یقین) در آن زمان و نیز چون مأخذ این علوم، علمای مسلمان و یا اهل کتاب نبودند، پس به گفتار آنها اعتمادی نیست - صحیح نیست ..<ref>ر.ک: همان، ص297</ref>

ایشان در معارضه بین فقها و متکلمین با فلاسفه و عرفا، نظر فقها و متکلمین را برگزیده و همچنین در موضع‌گیری پیرامون آرای فلکی جدید، برتری فقها و متکلمین مسلمان بر علمای مسیحی را مطرح نموده است ..<ref>ر.ک: همان، ص298</ref>

ایشان در مبحث اول کتابش به اثبات خداوند متعال و صفات ثبوتیه و سلبیه، به‌جز عدل پرداخته است. این بخش از کتاب را به سه قسمت اثبات صانع که نفی آن باعث کفر می‌شود، توحید در خلق و تدبیر، توحید در عبادت و تشریع تقسیم نموده است ..<ref>ر.ک: همان، ص299</ref>

ایشان می‌‌گوید: مقدس اردبیلی با توجه به آیه شریفه «'''إنما المشركون نجس فلا يقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا'''»، کفر صریح را در کسانی می‌داند که انکار دین اسلام را آشکارا اعلام کنند..<ref>ر.ک: همان، ص304</ref>

عدل دومین مبحث از مباحث کتاب است. مؤلف در این مبحث می‌گوید: عدل دومین اصل از اصول دین از دیدگاه شیعه است که مشتمل بر مسائل بسیاری است، ولی مقدس اردبیلی در کتابش فقط به چهار مسئله تکلیف به ترک، حسن و قبح عقلی، توبه و حکم ولد الزنا اشاره کرده است ..<ref>ر.ک: همان، ص312</ref>

ظاهر عبارت طبرسی در «مجمع البيان» این است که وی معتقد است: «اسهاء و انساء از طرف خداوند نسبت به پیامبر واقع شده»، ولی مقدس اردبیلی این را نپذیرفته و آیه شریفه‌ای را که در این مورد آمده، از قبیل «إياك أعني و اسمعي يا جارة» دانسته که هرچند خطابش به پیامبر است، ولی مراد غیر پیامبر می‌باشد..<ref>ر.ک: همان، ص316</ref>

احباط و خلقت بهشت و جهنم از مباحث این بخش از کتاب است..<ref>ر.ک: همان، ص324 تا 333</ref>

آیاتی که دلالت بر امامت می‌کنند و دلیل عصمت امام، مناقشه بین مقدس اردبیلی و صاحب کشاف، غیبت امام و... از مباحث این بخش از کتاب می‌باشد. ..<ref>ر.ک: همان، ص334 تا 392</ref>

'''البحوث الأصوليه في مجمع الفائدة و الزبدة'''، اثر سید جواد شیخ‌الاسلامی است که به مناسبت کنگره مقدس اردبیلی به نگارش درآمده است ..<ref>ر.ک: همان، ص406</ref>

یکی از مباحثی که در علم اصول مطرح است این است که آیا نهی در عبادات و معاملات باعث فساد آن می‌شود یا خیر؟ جناب آقای شیخ‌الاسلامی با رجوع به بحث تیمم و غسل در کتاب «مجمع الفائدة و البرهان»، نظر مقدس اردبیلی را از بین جملات ایشان استخراج کرده و می‌گوید: اگر تیمم و غسل منهی باشد، نهی باعث بطلان آن می‌شود؛ زیرا نهی در عبادت باعث فساد آن می‌گردد..<ref>ر.ک: همان، ص448.