الكامل في أصول‌الدين في اختصار الشامل في أصول‌الدين

‏الكامل في أصول الدين في اختصار الشامل في أصول الدين
پدیدآوران	امام‌الحرمین، عبدالملک بن عبدالله (نویسنده) ابن امير الحاج، موسي بن محمد (نویسنده) عبدالمنعم، جمال عبدالناصر (محقق)
عنوان‌های دیگر	الشامل في اصول الدين. برگزيده
ناشر	دار السلام
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2010م , 1431ق , مجلد2: 2010م , 1431ق ,
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏

الكامل في أصول الدين في اختصار الشامل في أصول الدين، اثر ابن امیرالحاج موسی بن محمد تبریزی (1270-‎1333ق)، برگزیده‎ای است از کتاب «الشامل في أصول الدين»، اثر امام‎الحرمین عبدالملک بن عبدالله جوینی (متوفی 478ق).

«الشامل في أصول الدين»، کتابی است در بیان اصول دین و عقاید اشاعره که دایرةالمعارفی در علم کلام، محسوب شده و جوینی در آن، به بیان فروع علم پرداخته و احتمال می‎رود که در آن، به شرح کتاب «لمع الأدلة» و توسعه موضوعات و ادله و مناقشه در آن، اقدام نموده و آراء فرق و مذاهب دیگر، از جمله معتزله و کرامیه را نقل و نقد نموده و به تقویت مذهب اشاعره پرداخته است..

این کتاب، دربردارنده موضوعات مختلفی‎است که هرکدام، «کتاب» نامیده شده و عبارتند از: كتاب النظر، كتاب التوحيد، كتاب العلل، كتاب الصفات، كتاب الإرادة، كتاب القدرة، كتاب النبوات، كتاب إبطال القول بالتولد، كتاب الرد علی الطبائعيين و كتاب العلل و التجويز. جوینی مباحث کتاب را به اسلوب فلسفی عرضه نموده و از اصطلاحات فلاسفه، مانند جزء، جسم، حرکت، سکون، تداخل و جهت، علل و اسباب، عرض و جوهر در مناقشه با کرامیه، استفاده کرده است..

این کتاب، با تحقیق جمال عبدالناصر عبدالمنعم چاپ و عرضه شده است. در ابتدای کتاب، مقدمه مفصلی از محقق در دو قسمت آورده شده است. قسمت اول، خود شامل دو بخش بوده که در بخش نخست، ضمن اشاره به اهمیت تراث و جایگاه آن، به موضوعات زیر پرداخته شده است: علم اصول دین؛ رکود علم کلام؛ اصول شش‎گانه ایمان؛ تعریف اصطلاحات مذکور در بحث؛ زندگی‎نامه جوینی و ابن امیر؛ اهمیت کتاب «الشامل في أصول الدين» و اقدامات تحقیقی صورت‎گرفته در کتاب. محقق همچنین در این قسمت از مقدمه، به دلایل برگزیدن این اثر به‎منظور تحقیق، اشاره کرده است که عباتند از اینکه:

1. موضوع آن، از مهم‎ترین مسائلی است که شناخت و معرفت در آن در ابواب توحید (الهیات، نبوات و سمعیات)، بر هر مسلمانی واجب بوده و از جمله مسائل مهمی است که نظرات و دیدگاه‎های بسیاری را به خود مشغول داشته است.
2. ابن امیر عالمی اصولی است که کتابی ارزشمند در اصول دین، مربوط به یکی از بزرگ‎ترین عالمان عصر خویش را تلخیص نموده است.
3. اهمیت اشتغال به تراث سلف صالح (محقق در این‎باره مفصل سخن گفته است).
4. اهتمام اساتید فاضل وی در بخش فلسفه اسلامی در دانشگاه دارالعلوم، به تحقیق نسخه‎های خطی و قرار دادن آنها به‎عنوان پایان‎نامه دوره کارشناسی ارشد...

در بخش دوم مقدمه، به مهم‎ترین مسائل مطالعاتی مربوط به کتاب «الكامل» اشاره شده است که ده موضوع زیر را به خود اختصاص داده است: سلف و اشاعره بین عقل و نقل؛ صفات الهی؛ قضا و قدر و مسئولیت انسان در قبال اعمال خود؛ کلام الهی؛ حسن و قبح بین عقل و نقل؛ خبر واحد؛ نبوت بین مؤیدین و منکرین؛ خدمت جوینی به مذهب اشعری؛ مقدار تأثیرپذیری جوینی از فلسفه و معتزله و رجوع جوینی از کلام و بازگشت به مذهب سلف.

در قسمت دوم، به توصیف نسخ خطی کتاب پرداخته شده و اقدامات تحقیقی صورت‎گرفته در کتاب، توضیح داده شده است..

شیوه ابن امیر در اختصار «الشامل» را می‎توان در امور زیر خلاصه نمود:

1. وی در اختصار مطالب، التزام به عبارات جوینی داشته و در مواردی که مطلبی از کلام جوینی دشوار بوده، توضیح داده و پاره‎ای از احالات جوینی را تعلیقه زده؛ مثلاًجوینی گفته است: این مطلب را در فلان باب یا... توضیح خواهیم داد و محقق گفته است: مصنف در این باب به‎درازا سخن گفته است که ما آن را در اینجا ذکر نمی‎کنیم و به تعلیقه آن در فلان باب اکتفا می‎نماییم یا به تعلیقه آن در ذیل فلان حدیث پیشین بسنده می‎کنیم... محقق در هر مورد برای آسان کردن مطلب بر خواننده، به حذف موارد تکراری پرداخته است.
2. ابن امیر، پاره‎ای تعلیقات بر آرای جوینی دارد؛ گرچه صراحتا غیر از این را بر زبان رانده بود: «و لم أنظر في غير هذا الكتاب من هذا الفن عند جمعه و كتابته، فكل ما فيه فهو مذكور في الشامل بعبارة طويلة أو إيراد إليه في بعض الأوقات».

وی بعضی از عبارات جوینی را شرح و پیچیدگی‎های آن را، توضیح داده است و آن‎ها را در چهارچوب اصول جوینی، اصلاح نموده است.

1. ابن امیر دارای روش و چهارچوب کلامی بارز و رأی منحصربه‎فردی نبوده و مباحث و عقاید او، بیشتر بر مدار مطالب جوینی می‎چرخد؛ به‎عنوان مثال، در جایی از کتاب با چنین عباراتی مواجه می‎شویم: «ثم ذكر كلاما طويلا أکثره ما تقدم مفرقا فرأيت اختصاره اكتفاء بما سبق» و یا «و قد وقع في هذا الموضوع غلط في النسخة التي أنظر فيها و هو غلط فاحش و كلام لا يفهم معناه و لا يعقل فتركته و هو تقدير صفحة و لم أذكر منه شيئا و عدلت إلی ما بعده».

مهم‎ترین اسباب اختصار کتاب، امور زیر ذکر شده است:

1. طولانی بودن عبارات کتاب «الشامل» که کتابی حجیم و بزرگ است.
2. تخفیف مطالب برای طلاب و دانش‎پژوهان، مخصوصا پس از انصراف آنها از علم و تحقیق در آن.
3. تلاش برا تسهیل و تیسیر عبارات کتاب «الشامل» و توضیح موارد سخت و مشکل آن برای دانش‎پژوهان.

از جمله ویژگی‎های کتاب «الكامل» آن است که در آن، مجموعه‎ای از قواعد و مبادی اصولی و فلسفی، ذکر گردیده است که از جمله آنها عبارتند از:

1. «ليس كل من خالف الإسلاميين معروفا بالعناد»؛
2. «ما لا يثبت بالشيء لا يثبت بأمثاله»؛
3. «النفي مما لا يعلل بل من الإثبات ما يعلل و ما لا يعلل»؛
4. «ما بالذات لا يزول و الاختصاص يتبدل»؛
5. «العلم عرض و العالم ذات ثبت لها العلم»؛
6. «القدرة لا تتعلق بالمعدوم و أنها تنقطع عن المقدور إذا وجد»؛
7. «العلم بوجود الشيء حكم عليه و الحكم على الشيء فرع عن تصوره»؛
8. «إن العدم لا ينتصب علة»؛
9. «لا يماثل العلم إلا علم»؛

و...

فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده و در پاورقی‎ها، علاوه بر ذکر منابع، توضیح پیرامون اختلاف نسخ و ارائه شرح ‎حال اعلام مذکور در متن، به توضیح برخی از عبارات و واژگان متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.