دو رساله درباره‌ی فتوت و تصوف در طریقت‌های صفویه و رفاعیه

دو رساله درباره‌ی فتوت و تصوف در طریقت‌های صفویه و رفاعیه
پدیدآوران	افشاری، مهران (نویسنده)
ناشر	انتشارات دکتر محمود افشار
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۹ش
کد کنگره	‏

دو رساله درباره‌ی فتوت و تصوف در طریقت‌های صفویه و رفاعیه تألیف مهران افشاری؛ کتاب پیش رو شامل دو رساله درباره ی طریقت صفویه یعنی اعقاب شاه اسماعیل اول و طریقت رفاعیه یعنی پیروان احمدرفاعی است. این رساله ها تأثیرپذیری طریقت های صفویه و رفاعیه را از فتوت و قلندری نشان می دهند. این کتاب منبعی مهم برای تحقیق در تاریخ عرفان و تصوف و همچنین تاریخ اجتماعی تواند بود.

گزارش کتاب

این دفتر دربردارنده ی سه بخش است. بخش نخست رساله در طریقت صفویه، بخش دوم رساله در طریقت رفاعیه و بخش سوم تعلیقات و توضیحات است. رساله در طریقت صفویه بر اساس نسخه ی خطی منحصر به فردی تصحیح شده که زمانی به مرحوم استاد عبدالعظیم خان قریب گرکانی تعلق داشته است. این رساله طریقت تصوف صفویان یعنی اعقاب شاه اسماعیل اول (درگذشت:930 ق) را می شناساند و نکته هایی بس مهم و بی نظیر را درباره ی تصوف و تشیع صفویان در بردارد که تاکنون از نظر پژوهشگران پوشیده مانده بوده است.

رساله در طریقت رفاعیه هم در نوع خود بی نظیر است که بر اساس نسخه ای خطی و ناشناخته محفوظ در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران تصحیح شده است و نخستین رساله ی فارسی از پیروان سید احمد رفاعی (درگذشت: 578ق) است که در ایران منتشر می شود. بخش سوم تعلیقات و توضیحات نویسنده درباره ی برخی از مطالب، اعلام، تعبیرات و مصطلحات دو رساله ی طریقت صفویه و طریقت رفاعیه است که موارد توضیح داده شده در متن رساله ها با عدد درون قلاب، مشخص گردیده است و خواننده می تواند بر اساس آن عددها توضیحات را در بخش تعلیقات بیابد.

به عقیده ی پژوهشگر این رساله هرچه زمان بیش تر می گذرد و آشنایی با منابع دست نوشته ی ناشناخته درباره ی تصوف بیش تر می شود، درستی این نظریه که همانا تصوف از سده های دهم و یازدهم به بعد سخت از آیین قلندری و به تبع آن از فتوت متأثر شده است، بیش از پیش به ثبوت می رسد. به گونه ای که باید گفت بیش تر طریقت های صوفیان، امروزه از فتوت و قلندری تأثیر پذیرفته اند. درباره ی اینکه فتوت و ارتباط آن با تصوف چیست و آیین قلندری چگونه از فتوت پدید آمده است؛ در آثار پیشین نویسنده بارها سخن به میان آمده است.

به هر تقدیر کتابچه ی حاضر در راستای همان چاپ و نشر رساله های فتوت و قلندری است که تاکنون نویسنده انجام داده است و تأثیرپذریری دو طریقت صفویه و رفاعیه را از فتوت و قلندری به روشنی نشان می دهد. طرفه آنکه هردو رساله با بحث درباره ی هشت مقام آغاز گردیده است که نمونه های آن را در فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه می توان ملاحظه کرد. رساله ی نخست که درباره ی صفویه است، به صراحت تشیع را مذهب برحق می داند و ماجرای غدیرخم را به همان صورت افسانه آمیز که در فتوت نامه های آمده است، شرح می دهد و آن ماجرای تاریخی را به افسانه ی کمر بستن پیامبر (ص) امیرالمؤمنین علی (ع) را، و کمربستن علی (ع) هفده تن را که نخستین آنان سلمان فارسی است، پیوند می دهد. نویسنده ی رساله، دوازده امام شیعیان را نام می برد و می کوشد بین مشایخ تصوف و ائمه ی اطهار (ع) ارتباط و پیوند برقرار کند. رساله حال و هوای دوران صفویه را دارد و قویا پادشاهان و سادات صفوی را تکریم می کند.

رساله ی دوم به صراحت می گوید که درباره ی طریقت رفاعیه است که برخلاف صفویه در ایران به سر نمی برده اند، بلکه در سرزمین های مجاور ایران از جمله عراق و ترکیه فعال بوده اند و هنوز هم هستند. در این رساله به جای سادات صفوی با سادات رفاعی سروکار داریم. بیش تر مباحث این رساله همان سخنان مندرج در فتوت نامه ها و رساله های قلندری است و مشحون از اصطلاحات اهل فتوت و قلندریه. بر اساس تأثیر پذیری رفاعیه از فتوت و قلندری، تمایل به تشیع در این رساله هم بیش و کم نمودار است. اما تردیدی نیست که نویسنده ی رساله خود سنی مذهب بوده است، زیرا برای امیرالمؤمنین علی (ع) تعبیرات رضی الله عنه و یا کرم الله وجهه را به جای علیه السلام به کار برده است. به هر تقدیر، این هردو رساله منابعی هستند ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی و مطالعات درباره ی تصوف و طریقت های صوفیان.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران