الخيال الخلاق في تصوف ابن عربي

الخيال الخلاق في تصوف ابن عربي
پدیدآوران	کربن، هانری (نویسنده) زاهی، فرید (مترجم)
ناشر	مرسم
مکان نشر	مغرب - رباط
سال نشر	[--13]
چاپ	چاپ يکم
شابک	‎9954-21-064-4
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏الف2ک9 / 279/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الخيال الخلاق في تصوف إبن عربي، عنوان کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع شخصیت‌ها و عرفان نظری.

گویا هانری کُربَن(زاده ۱۴ آوریل ۱۹۰۳- درگذشته ژوئیه ۱۹۷۸) این کتاب را به زبان انگلیسی نوشته باشد. در کتاب حاضر شاهد ترجمه عربی آن از فرید زاهی هستیم. کُربن در کتاب خود زندگی‌نامه ابن‌ عربی را ارائه می‌کند و درعین‌حال به تحلیل اندیشه‌های صوفیانه می‌پردازد و نشان می‌دهد که تا چه اندازه به اندیشه‌های شیعه شباهت دارند. او همچنین این عقاید را در باطن‌گرایی و باطنی‌های مربوط به آن در مسیحیت مقایسه می‌کند. کربن در این اثر، با ارائه مباحثی که طی دو سخنرانی در نشست سال 1955 و 1956 همایش رارانوس در آسکونای سوییس مطرح کرده، به پیگیری مباحث مربوط به عالم مثال و آرای محی‌الدین عربی می‌پردازد.

ترجمه فارسی کتاب کربن نیز با عنوان «تخيل خلّاق در عرفان ابن‌ عربى» توسط دکتر انشاءالله رحمتى در قطع رقعی و 583 صفحه انجام شده و در تهران توسط نشر جامى در سال 1384 شمسی اولین چاپ خودش را تجربه کرده است.

ساختار

کتاب یک جلد دارد و حاوی مقدمه چاپ دوم، مقدمه(در 3 بخش اصلی که بخش دومش دارای 4 فصل است)، محتوای مطالب در دو بخش که بخش اول دارای دو فصل و بخش دوم دارای چهار فصل است، و خاتمه می‌باشد.

گزارش محتوا

هانری کُربَن در این اثر با روشن ساختن وجوه تمایز بین مفهوم عام تخیل و مفهوم تخیل خلاق، به بررسی عالم خیال به روایت محی‌الدین می‌پردازد. آنچه او آن را عالم خیال می‌نامد، حد وسط میان عالم ملک و عالم مجردات محض؛ یعنی عالم مثال است. مؤلف در این اثر، با ارائه مباحثی که طی دو سخنرانی در نشست سال 1955 و 1956 همایش رارانوس در آسکونای سوییس مطرح کرده، به پیگیری مباحث مربوط به عالم مثال و آرای محی‌الدین عربی می‌پردازد.

این کتاب توسط فرید زاهی از زبان انگلیسی به عربی ترجمه شده است. شروع ترجمه واضح و روان است، اما کتاب پر از غلط‌های چاپی است. کربن در این کتاب زندگی‌نامه ابن‌ عربی را ارائه می‌کند و درعین‌حال به تحلیل اندیشه‌های صوفیانه می‌پردازد و نشان می‌دهد که تا چه اندازه به اندیشه‌های شیعه شباهت دارند. او سپس این عقاید را در باطن گرایی و باطنی‌های مربوط به آن در مسیحیت مقایسه می‌کند. کتاب با مقدمه‌ای آغاز می‌شود که در آن نویسنده به معرفی زندگی‌نامه ابن‌ عربی و نمادهایی که پس‌ازآن بر او تأثیر گذاشته است، می‌پردازد و کتاب از دو فصل مشتمل بر چندین بخش تنظیم شده است. فصل اول «تناسب و مألوهیت» شامل بخش‌هایی درباره انفعال ربانی و رحمت الهی و عرفان حکیمانه و عبادت تفاعلیه است. فصل دوم «تخیل خلاق و نماز خلاقه» شامل یک مقدمه و بخش‌هایی درباره خلقت به مثابه تجلی، قوه تخیل در تجلی و فعالیت خلاق قلب، دعای انسان و دعای خداوند، و تصویر حق(صورة الحق) است. نویسنده در فصل اول کتاب به طرز فوق‌العاده‌ای به موضوع پرداخته است و تفکیک مطالبش بسیار عالی است، اما در ابتدای فصل دوم تکرار مطالب، به چشم می‌خورد، علاوه بر اینکه زبان کتاب تا حدودی دشوار است که البته این امر به دلیل تخصصی بودن مطالب آن می‌باشد.

موضوع کتاب، جالب و درعین‌حال دشوار است. کتاب برای خواننده‌ای است که با موضوع مطرح شده توسط محقق آشنا باشد. تکرار مطالب در این اثر زیاد به چشم می‌خورد.

مؤلف در این کتاب، با استناد به دو اثر باارزش ابن عربی، فتوحات مکیه و فصوص الحکم، مقوله تخیل را از دیدگاه ابن‌ عربی تحقیق می‌کند. به باور ابن عربی، تخیل خلاق راهی است برای اتحاد میان آن که دوست می‌دارد و آن که دوست داشته می‌شود. به واسطه تخیل است که مراتب تجلی الهی، از جمله احدیت، اسمای الهی و تجلی شهودی، ادراک می‌شود. نفْس رحمانی به تخیل امکان می‌دهد تا تجلی الهی را درک کند. بدین‌سان، ابن‌ عربی به گونه‌ی مشاهده‌ای وجود می‌رسد که مبتنی بر وحدت وجود است.

تجربه شهودیِ برآمده از این درک وجودی، کاملاً مطابق است با تخیل خلاقی که ابن‌ عربی پیش می‌نهد. این معنی با سلسله‌ای از مفهوم‌سازی‌های دوگانه به دست می‌آید، همانند زوجِ مفهومیِ خالق و مخلوق، یا رب و مربوب. بدین‌سان، واحد، در کثرت خود تجلی می‌یابد، اما استدلال‌ها و استنتاج‌های کربن او را به اینجا می‌رساند که برخلاف همه محققان به این نتیجه برسد که به‌هیچ‌روی وحدت وجود در اندیشه ابن‌ عربی جایی ندارد.

به تعبیری دیگر: هانري كربن در اين كتاب از مباحث ابن عربي موضوع خيال را مورد بررسي قرار داده وی در مقدمه مفاد رمزي زندگی ابن عربي را مورد بررسي قرار داده است. به‌عنوان‌مثال مفهوم ظاهري شرق يعنیحركت ابن عربي از اندلس به شرق جهان اسلام را هانري كربن مفاد رمزي براي آن قائل می‌شود. درواقع زندگی‌نامه رمزي نگاشته شده كه البته هانري كربن حوادث زمينیزندگی ابن عربي را حوادث عادي نمی‌داند و به بهره‌برداری از رمزهاي باطنیمی‌پردازد.

بخش اول كتاب به مسائل عرفان عاشقانه در مقابل عرفان زاهدانه می‌پردازد، كربن عرفان ابن عربي را تحت عنوان عرفان عاشقانه بررسي می‌کند و آن نقشي را كه عشق زمينیدر رسيدن به خداوند ايفا می‌کند در مكتب ابن عربي موردبحث قرار می‌دهد و به‌خصوص شخصیت‌هایی زنانه‌ای را كه در عرفان ابن عربي چهره بارزي هستند مانند نظام اصفهانیو دختر رومي كه ابن عربي شهود می‌کند با همان ديدي كه تجلي سوفياي جاويدان است تفسير می‌کند. همچنين در اين بخش به عرفاي ديگر نيز می‌پردازد و آن‌ها را با ابن عربي مقايسه می‌کند.

كربن در بخش دوم كتاب به نقش خيال در جهان‌بینی ابن عربي می‌پردازد كه چگونه عالم ما ساحات مختلفي دارد و اين ساحات در ساحت عالم خيال به هم می‌رسند. ساحت خيال ساحتي است كه اجسام در آن تجلي پيدا می‌کنند و از طرف ديگر ارواح در عالم خيال تجسم پيدا می‌کنند و نقشي كه خيال در حكمت اسلامي داشته و این‌که حكمت اسلامي به بسياري از مشكلاتي كه تفكر غربي داشته دچار نشده و بسياري از مسائل را فيلسوفان مسلمان توانستند براي خودشان حل كنند درحالی‌که براي غربی‌ها به‌عنوان معما باقي مانده است. كربن در اينجا بحث معروفش را كه در جاهاي ديگر هم مطرح كرده كه حكمت اسلامي حلقه واسطي است كه ما غربی‌ها آن را گم کرده‌ایم ولي در جهان اسلام حلقه واسط وجود داشته و توانسته بسياري از گره‌ها و معماها را باز كند. كربن در اين قسمت اين موضوع را در پرتو ديدگاه ابن عربي موردبحث قرار می‌دهد. در اين بخش بحث‌هایی مانند مسيح شناسي و مقايسه آن با امام شناسي و دیدگاه‌هایی كه در مسيحيت به‌عنوان ديدگاه بدعت‌گذار محسوب می‌شود يعنیكسانیكه تجلي را در مقابل تجسم قرار می‌دهند نيز موردبحث قرار گرفته كه البته كربن بر اين موضوع تأکید دارد كه در جهان اسلام تأکید بر تجلي است نه تجسم.

در نظر دیگران

این کتاب در مقام معرفی ابن‌ عربی _هم به مشرق‌زمین و هم به مغرب‌زمین_ بسیار تأثیرگذار بوده است.

ژیلبر دوران از اندیشمندان و فیلسوفان فرانسوی درباره تأثیر تعیین‌کننده این کتاب در اندیشه خویش می‌نویسد من که با خواندن کتاب تخیل خلاق دریافتم که تحقیقات فروید، یونگ و خود من درباره ارباب انواع در قیاس با عرفان ابن‌ عربی، زبان الکن کودکانه‌ای بیش نیست.

هارولد بلوم از بزرگ‌ترین منتقدان ادبی در زبان انگلیسی در مقدمه‌اش بر کتاب تخیل خلاق می‌نویسد همه آنچه را توانستم از نوشته‌های کربن به دست بیاورم بارها بازخوانی کردم و خودم را بسیار تحت تأثیر او می‌دانم تا آنجا که در اثر اخیرم با عنوان همه‌کس یا همه‌چیز هزاره از اول تا به آخر تأثیر او مشهود است و این تأثیر را عمدتاً مرهون دیدگاه کربن درباره عالم مثال و ارض غیبی هورقلیا می‌داند ویکی از متون مبنایی کربن در این خصوص همین کتاب تخیل خلاق است. کتاب تخیل خلاق علاوه بر شش فصل مبنایی که به شیوه عمیق و بدیعی نظریه ابن‌ عربی درباره عالم خیال را تبیین می‌کنند حاوی مقدمه مبسوطی تحت عنوان درآمدی بر عرفان ابن‌ عربی است و در این مقدمه می‌کوشد جریان‌های مختلف فلسفه، عرفان و معنویت اسلامی را معرفی و نسبت میان آن‌ها را به شیوه جذاب و ادیبانه‌ای تبیین کند. افزون بر این تخیل خلاق حاوی پی‌نوشت‌های مبسوطی است که در حقیقت هم پشتوانه متنی کتاب محسوب می‌شوند و هم شرحی بر مطالب آن هستند.

ذکر گزیده‌ای از مطالب کتاب

در ظرف خیال، «روح»، جسمانی و «جسم»، روحانی می‌شود.

قوه‌ی خیال، اندام ادراکی خاصی است که حالت تجلی دارد و قادر است داده‌های حسی را به رمز و حوادث تاریخی را به سرگذشت‌های رمزی تبدیل کند.

تأویل مربوط به اندامی است که بتواند تجلیات را درک کند و به صورت‌های مرئی، شأنی تجلی‌گونه و انکشافی ببخشد و آن، همان خیالِ فعّال است.

توحید انتزاعی و دین ظاهری نمی‌تواند امکان یک مواجهه‌ی الهیِ ثمربخشی را با حقیقت فراهم سازد، نادیده‌گرفتن عرفان و طریقت باطنی موجب می‌شود نتوانیم اسلام را درست بشناسیم و درست معرفی کنیم.

خیال فعال، علمی است که نه به براهین عقلی تن می‌دهد و نه به قضایای هندسی، نوعی تشرف به شهود است و نه چیزی مثل خیال‌پردازی. مشاهده‌ای است خاص با نظر به آن‌چه اگر در مکانی نبود، مشاهده نمی‌شد به همان معنایی که شهودهای تجلی‌گونه و شهودهای جذبه‌آمیز در حالتِ رؤیا و یا در حالت بیداری راه‌یابی به عالمی با ساحت دیگر می‌باشند. مثل آن‌که در خبرها می‌یابیم که پیامبران و یا اولیاء الهی با شیطان برخوردهای تندی دارند و او را از خود می‌رانند. این وقایع در تاریخی که دارای زمانی خاص باشد، واقع نمی‌شود بلکه وقوع آن در ساحت دیگری است به نام خیال فعال.

خطر راکدساختنِ خویش در فلسفه‌ی مفهومی تهدیدمان می‌کند.

خیال فعّال یا خلاّق به‌عنوان قوه‌ای میانجی، شرط محبت کامل یعنی محبت عرفانی است. در این مرتبه، ساحت روحانی یا روح مطلق، خویش را در صورت جسمانی متجلی می‌سازد. این صورت می‌تواند یک شخص محسوس باشد که قوه‌ی خیال آن را تبدیل به یک مظهر می‌کند یا صورت مثالی باشد که قابل ادراک است. این محبوب حقیقی است که خویش را در قالب این مظهر متجلی می‌سازد.

برای مطالعه بیشتر

الخيال الخلاق في تصوف ابن عربي لهنري كوربان، پایگاه عرب 48

وضعیت کتاب

ترجمه فارسی این کتاب‌هانرى كربن با عنوان «تخيل خلّاق در عرفان ابن‌ عربى» توسط دکتر انشاءالله رحمتى در قطع رقعی و 583 صفحه انجام شده و در تهران توسط نشر جامى در سال 1384 شمسی اولین چاپ خودش را تجربه کرده است.

پاورقی‌های کتاب، در یک بخش جداگانه پس از محتوای مطالب(با ذکر فصل و بخش مربوطه) و پیش از فهرست مطالب، ذکر شده است. فهرست مطالب در انتهای اثر آمده است.

صفحه 5 کتاب حاوی رونوشت یک صفحه از نسخه خطی کتاب است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نا، تازه‌های نشر: تخیل خلاق در عرفان ابن عربی، مجله «مطالعات تقریب مذاهب اسلامی»، پاییز 1384 ش. شماره 1 صفحه 58.
3. پایگاه اینترنتی المیزان، گزینشی است از کتاب «تخیّل خلاّق» در عرفان ابن عربی در تاریخ 15 اسفند 1400ش.
4. رحمتى انشاءالله، خبرگزاری مهر، مصاحبه، ۹ آذر ۱۳۸۳