الموسوعة التاريخية للخلفاء الفاطميين

    از ویکی‌نور
    الموسوعة التاريخية للخلفاء الفاطميين
    الموسوعة التاريخية للخلفاء الفاطميين
    پدیدآورانتامر، عارف (نویسنده)
    ناشردار الجيل
    مکان نشرلبنان - بيروت
    سال نشرمجلد1: 1400ق ,
    چاپ1
    زبانعربی
    تعداد جلد10
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    الموسوعة التاريخية للخلفاء الفاطميين اثر عارف تامر، نگاهی است اجمالی به تاریخ دویست و هفتاد ساله خلفای فاطمی در شمال افریقا و مصر تا بغداد و معرفی هریک از خلفای این سلسله که به زبان عربی و در دوران معاصر نوشته شده است.

    ازآنجایی‌که خلفای فاطمی، بر قسمت وسیعی از جهان اسلام و عرب در فترت تاریخی نسبتاً طولانی- در حدود دو قرن و نیم- حکومت می‌کرده‌اند، بررسی تاریخ آن‌ها دارای ویژگی خاصی بوده و لذا کتاب حاضر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

    ساختار

    کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در ده جلد، تنظیم شده است. هر جلد، به معرفی یکی از خلفای فاطمی، اختصاص یافته است.

    نویسنده در هر جلد، ابتدا به معرفی نام و تاریخ و مکان ولادت، مدت خلافت و زمان وفات اشاره نموده و سپس، ضمن بیان ویژگی‌ها و خصوصیات هر خلیفه، به بیان وقایع و حوادث مهم دوران خلافت وی پرداخته است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه، اشاره مختصری به موضوع کتاب شده است.[۱].

    جلد نخست، به معرفی اولین خلیفه فاطمی و عبیدالله مهدی، اختصاص یافته است. در ابتدای این جلد، پس از ذکر نام خلفای دانه سلسه فاطمیه، نظرات مختلف در چگونگی انتساب خلفای فاطمیه به امام صادق(ع) مورد بررسی قرار گرفته است؛ لذا نویسنده ضمن اشاره به شجره‌نامه فرقه اسماعیلیه مستعلیه و نزاریه، به توضیح مختصری از این دو فرقه پرداخته است.[۲].

    در ادامه، ضمن اشاره به چگونگی قیام دولت عباسیان و بنای آن بر انقراض بنی‌امیه و تقسیم شیعه به اسماعیلیه و موسوی[۳]، به بیان وجه‌تسمیه فاطمیون به این نام پرداخته شده[۴] و سپس رابطه عبیدالله مهدی و قرامطه (قرامطه فرقه‌ای از اسماعیلیان است)[۵] و نیز رابطه وی با دولت عباسیان بررسی گردیده است.[۶].

    در ادامه، به بیان زندگی‌نامه عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی و بررسی شخصیت وی پرداخته شده است. وی در سال 259ق، در شهر «سلمیه» سوریه دیده به جهان گشود و در 36 سالگی، در سال 322ق، دار فانی را وداع گفته و در شهر «المهدیه» دفن گردید. وی مدت 25 سال، از سال 297 تا 322ق، حکومت نمود. از جمله خصائصی که برای وی ذکر شده، عبارتند از اینکه وی بسیار سخنور بوده و قدرتی عجیب بر اقناع داشت و به خاطر داشتن هیبت و شکوه خاص، کلامش در مخاطب بسیار تأثیرگذار و مؤثر بود[۷].

    در جلد دوم، علاوه بر ادامه مطالب مربوط به عبیدالله مهدی و اشاره به برخی از اقدامات وی از جمله فتح شمال آفریقا و حوادث مربوط به آن[۸]، به معرفی دومین خلیفه فاطمی، «القائم بأمر الله» پرداخته شده است. او در سال 279ق در شهر سلمیه سوریه به دنیا آمد مدت ده سال در آنجا ساکن بود و بیست‌وپنج سال در مراکش به ولایت‌عهدی مشغول بود بعد از مرگ عبیدالله مهدی به مدت دوازده سال خلیفه بود بنابراین عمر او از پنجاه‌وپنج سال تجاوز نکرد[۹]. نویسنده به این نکته اشاره دارد که مصادر و منابع تاریخی، پیرامون وی بسیار اندک بوده و لذا اطلاع چندانی پیرامون طفولیت، چگونگی رشد و بالندگی در شهر سلمیه و نیز مربیان و مدرسین وی در دست نیست[۱۰].

    بازگشت به رؤیاهای فاطمی؛ پیشگامان انقلاب؛ جنبش و قیام خوارج ابویزید مخلد بن کیداد؛ رابطه میان امویان و انقلاب‌های مغرب؛ رابطه حکومت القائم بأمر الله با مشرق؛ ارتباط قرامطه با فاطمیان؛ نگاه به مصر؛ ادبیات در سایه دولت فاطمی از جمله موضوعات مطرح شده در این جلد است.[۱۱].

    در پایان این جلد، به معرفی برخی از بزرگان و علمایی که در ادب، فلسفه و تألیف، صاحب‌نام بوده و در دولت فاطمیون دارای جایگاه ویژه و برجسته‌ای بودند، پرداخته شده است که عبارتند از ابوحاتم رازی؛ ابوعبدالله نسفی؛ ابویعقوب سجستانی؛ نعمان بن حیون؛ جعفر بن منصور و احمد بن محمد بن هارون بغدادی[۱۲].

    جلد سوم، به معرفی سومین خلیفه فاطمی، «المنصور بالله» اختصاص یافته است. لقب وی ابوطاهر بوده و در سال 302ق، در شهر قیروان به دنیا آمد. وی پس از وفات پدرش در سال 334ق، در 32 سالگی، به خلافت رسید و پس از هفت سال خلافت، در سال 341ق، در 39 سالگی، در شهر منصوریه، وفات یافت. وی فردی شجاع و جنگجو بود و خود در جنگ‌ها شرکت کرده و رهبری سپاه را بر عهده می‌گرفت[۱۳].

    وضعیت دولت فاطمیه بعد از القائم بأمرالله؛ تدابیر منصوربالله در صقلیه (نام جزیره‌ای است)؛ بازتاب پیروزی‌ها؛ جنگ سوسه؛ جنگ قلعه‌ها و دژها؛ جنگ حاسمه و مقتل ابایزید؛ فضل بن کیداد از جمله موضوعات مطرح شده این جلد است.[۱۴]. در پایان این جلد، به معرفی برخی از شخصیت‌های مهمی که در دوران خلیفه سوم، در خدمت دولت فاطمیه بودند، پرداخته شده است که عبارتند از: جبر بن قاسم (از اهالی مغرب)؛ امین‌الدوله حسن بن عمار (از امرای قبیله کتامه مغربیه)؛ ابوالفتوح برجوان؛ حسین بن جوهر؛ عمار بن محمد؛ عباس بن یحیی بادیس؛ امیر الافضل نجم بن مصال؛ سلیم بن محمد ابن یصال و بزرگانی از خاندان بنو نعمان از جمله علی بن نعمان (متوفی 374ق)؛ محمد بن نعمان (متوفی 399ق)؛ حسین بن علی بن نعمان (متوفی 395ق)؛ عبدالعزیز بن محمد بن نعمان؛ قاسم بن عبدالعزیز بن محمد بن نعمان و محمد بن قاسم[۱۵].

    چهارمین خلیفه فاطمی، «المعز لدین‌الله» است که در جلد چهارم، به معرفی وی پرداخته شده است. وی در سال 319ق، در شهر «المهدیه» به دنیا آمد و در سال 342ق، در 23 سالگی به خلافت رسید و در سال 365ق، در سن 46 سالگی دار فانی را وداع گفت[۱۶].

    از جمله موضوعات مطرح شده در این جلد، عبارتند از اقدامات عمرانی که المعز انجام داد که از جمله آن‌ها عبارتند از ساخت قصری به نام «قصر البحر» و احداث باغ‌های فراوان در منصوریه که از جمله آن‌ها بستانی است به نام «وادی القصارین»[۱۷].

    پنجمین خلیفه فاطمی، در جلد پنجم معرفی شده است. او که «العزیز بالله» نام داشت، در سال 344ق، در شهر منصوریه به دنیا آمد و همراه با پدرش معزالدین در سال 362ق به مصر رفته و پس از مرگ برادر بزرگ‌ترش به نام «عبدالله»، ولیعهد شده و پس از وفات پدرش در سال 365ق، در سن 21 سالگی، به خلافت رسید و در 386ق، در شهر ببلیس، بدرود حیات گفت[۱۸].

    از جمله صفات بارز و ارزنده‌ای که برای این خلیفه ذکر شده، ادیب بودن و علاقه وافر وی به ادبیات است که در این زمینه، به اشعار فراوانی اشاره شده است.[۱۹].

    در جلد ششم، ششمین خلیفه فاطمی معرفی شده است. نام وی، «الحاکم بأمرالله» بوده و در سال 375ق، در «المعزیه» قاهره، از کنیزی نصرانی از طایفه قبطیان، به دنیا آمد و پس از وفات عزیزبالله، در سال 386ق، در سن یازده سالگی به خلافت رسید و در سال 411ق، به طریقه‌ای مشکوک، به قتل رسید[۲۰].

    جلد هفتم، به معرفی «الظاهر لإعزاز دین الله»، هفتمین خلیفه فاطمی اختصاص یافته است. او نیز در «المعزیه» قاهره، به دنیا آمد. تاریخ ولادت وی را 10 رمضان 395ق ذکر کرده‌اند. او در دهم ذی‌حجه سال 411ق، در روز عید قربان، در 17 سالگی بعد از ترور شدن پدرش به خلافت رسید و در سال 427ق، بدرود حیات گفت[۲۱].

    در جلد هشتم، «المستنصر بالله» که هشتمین خلیفه فاطمی است، معرفی گردیده است. وی در جمادی‌الآخر سال 420ق، در «المعزیه» در به دنیا آمد و پس از وفات پدرش، در سال 427ق، به خلافت رسید درحالی‌که بیش از هفت سال و اندی بیش نداشت و در سال 487ق، در سن 67 سالگی، دار فانی را وداع گفت[۲۲].

    در جلد نهم، به معرفی «المستعلی بالله»، نهمین خلیفه فاطمی پرداخته شده است. کنیه وی ابوالقاسم بوده و در «المعزیه»، در سال 467ق به دنیا آمد و در 487ق، در بیست سالگی، به خلافت رسیده و مدت هفت سال و چند ماه، خلافت نمود و سرانجام، در سال 495ق، در سن 27 سالگی بدرود حیات گفت[۲۳].

    در آخرین جلد نیز به معرفی دهمین خلیفه فاطمی، «الآمر بأحکام الله» پرداخته شده است. وی در محرم سال 490ق، به دنیا آمد و در دوران طفولیت، در 5 سالگی، به خلافت رسید و در همان سال، برای وی بیعت گرفته شد و در سال 524ق، به دست عده‌ای منصوب به نزاریه، به قتل رسید[۲۴].

    بعد از «آمر بأحکام الله» چهار نفر به نام‌های «حافظ»، «ظافر»، «فائز» و «عاضد» به حکومت رسیدند. در عهد «عاضد»، صلاح‌الدین ایوبی با پیروزی بر وی بر دولت فاطمیان مهر خاتمه زد[۲۵].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب و منابع و مصادر هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است.

    کتاب فاقد پاورقی است.

    پانویس

    منابع مقاله

    مقدمه و متن کتاب.

    وابسته‌ها