تاريخ عجائب الآثار في التراجم و الأخبار المعروف بتاريخ الجبرتي

تاريخ عجائب الآثار في التراجم و الأخبار المعروف بتاريخ الجبرتي
پدیدآوران	شمس‌الدین، ابراهیم (مصحح) جبرتی، عبدالرحمن (نویسنده)
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1417 ق
چاپ	1
موضوع	مصر - تاریخ - 1517 - 1882م. مصر - تاریخ - سال شمار کشورهای اسلامی - تاریخ - سال شمار
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏DT‎‏ ‎‏97‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏2‎‏ت‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، الآثار (ابهام زدایی) را ببینید.

تاريخ عجائب الآثار في التراجم و الأخبار معروف به تاريخ جبرتى تألیف عبدالرحمن بن حسن جبرتى، كتابى است در سه جلد به زبان عربى درباره تاريخ مصر جديد و نيز تراجم شخصيت‌هاى آن به‌ويژه در فاصله بين اواخر قرن دوازدهم هجرى تا سال 1236ق. يعنى سال درگذشت مؤلف.

ساختار

كتاب مشتمل بر مقدمه‌اى كوتاه به قلم ابراهیم شمس‌الدين مصحح كتاب، و نيز مقدمه مؤلف است.

مؤلف نگارش مطالب را با ذكر حوادث سال 1220ق بر اساس روز و ماه و سال تدوين نموده و در پايان گزارش هر سال، تراجم متوفيان آن سال را آورده است.

گزارش محتوا

اين كتاب بزرگ‌ترين تأليف جبرتى است. برخى معتقدند تاريخ جبرتى مكمل تاريخ بدائع الزهور في وقائع الدهور، اثر ابن اَياس مصرى، است كه ابن اياس كتابش را با حوادث سال 928ق. به پايان رسانده و كوشيده است تاريخ‌نگارى معاصر در مصر را احيا كند.

مؤلف در اين كتاب درباره اواخر دوره عثمانى در مصر به گونه‌اى دقيق و تفصيلى و با نگاهى به اوضاع اجتماعى بحث كرده و به‌ويژه رويدادها و تراجم اواخر سده دوازدهم و اوايل سده سيزدهم را به روش سال‌شمار ثبت نموده و با استفاده از اسناد و اطلاعات رسمى، برخى ابهامات را رفع كرده است.

شرح جبرتى درباره دوره‌اى كه مصر در اشغال فرانسوى‌ها بود، نمونه‌اى كامل از روش تاريخ‌نگارى نویسنده است. او هنگام تأليف اين كتاب در قالب سنّتى وقايع‌نامه-تراجم، از نزدیک شاهد وقايعى بود، حوادثى همچون اضمحلال مماليك، اشغال مصر به دست ناپلئون، بازگشت مجدد عثمانى‌ها به مصر و حكومت محمدعلى پاشا.

دو جلد اول عجائب الآثار، شامل اين بخشهاست: تمهيدى درباره تاريخ و فايده آن، مقدمه‌اى درباره طبقه‌بندى جامعه، سيرى گذرا در تاريخ مصر از فتح اسلامى تا فتح عثمانى، و حوادث مصر به صورت سالنامه‌اى از فتح عثمانى تا زمان حمله فرانسه به مصر. جبرتى در تدوين جلد اول عمدتاًً بر كتاب اوضح الاشارات، اثر محمد چلبى عبدالغنى، تكيه و اعتماد كرده است؛ تاريخ چلبى با سلطنت دولت عثمانى آغاز مى‌شود و تا حوادث 1150ق. ادامه مى‌يابد. وى در ذكر حوادث بيست سال بعد (يعنى 1150 تا1170ق.) به گفته‌هاى مشايخ و پيران معتمد و دفاتر دبيران و مباشران و مشاهدات شخصى خود استناد كرده است.

جبرتى در ذكر حوادث حمله فرانسه به مصر، كتاب پيشين خود، مظهرالتقديس، را اساس كار قرار داد و با دادن برخى تغييرات متناسب با عصر خويش و اضافه كردن حوادث چهار سال بعد از رفتن فرانسویان (1216 تا 1220ق.)، آن را به منزله جلد سوم عجائب الآثار في التراجم و الاخبار عرضه كرد. وى جلد چهارم، شامل حوادث سالهاى 1221 تا 1236ق.، را در شرايط نامساعد روحى نوشت. به عقيده برخى مورخان، اين كتاب حوادث پس از 1236ق. را نيز در بر داشته، كه در آتش‌سوزى خانه جبرتى پس از وفات وى، از بين رفته است.

عجائب الآثار، كه مهم‌ترين مرجع براى تاريخ جديد مصر قلمداد مى‌شود، ويژگى‌هایى دارد كه به اختصار مى‌توان به اين موارد اشاره نمود: دقت بسيار، جامعيت، نشان دادن جنبه‌هاى اجتماعى و سنّت‌ها و رسوم مردم در قرن دوازدهم و سيزدهم، وصف دقيق اماكن، توجه خاص به جامع الازهر و مشايخ و طلاب آن، حفظ امانت در نقل قولها، صداقت در گفتار، بى‌طرفى در ذكر حوادث، ذكر جزئيات، شرح تراجم برحسب اهميت اشخاص و با توجه خاص به علما و فقها و انديشمندان، شرح دقيق تاريخ محلى، پاى‌بندى به نقد علمى درست، شجاعت در نقد بزرگان، به كارگيرى زبان ساده و لهجه محلى در متن، واقع بينى و تدوين رويدادهاى تاريخى به ترتيب سال‌شمار.

بسيارى از مورخان، مصنفات جبرتى را ستايش كرده و تاريخ وى را معتبرترين اثر در چند قرن اخير شمرده‌اند؛ از اين‌رو، مستشرقان نيز به اثر او بسيار توجه كرده‌اند.

وضعيت كتاب

نسخه‌هاى خطى متعدد كتاب، در كتابخانه‌هاى جهان پراكنده است. يك نسخه از آن به خط خود مؤلف در بغداد وجود دارد. تاريخ جبرتى نخستين بار در 1297ق.1880/م. در بولاق مصر به طور كامل، در چهار مجلد، چاپ شد و پس از آن بارها چاپ و منتشر گرديد، از جمله در حاشيه الكامل ابن اثير (قاهره 1302) و بار ديگر به صورت مستقل (قاهره 1323).

نظر به اهميت اين كتاب، يك گروه چهار نفره از مترجمان آن را به زبان فرانسه ترجمه و طى سالهاى 1888-1896 در نه مجلد منتشر كردند. بخشهایى از جلد سوم را در 1962 فيلش تينسكى و بخشهایى از جلد چهارم را كيلبرگ به روسى ترجمه و در فرهنگستان علوم مسكو چاپ كردند.

نسخه حاضر در برنامه به همراه حواشى مصحح و فهرست مطالب منتشر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب
2. عودى، ستار، دانشنامه جهان اسلام، ج9، ص561-565.
3. الزبيدى، محمدحسین، مذهب الجبرتى في كتابة التاريخ من خلال كتابه (عجائب الآثار في التراجم و الأخبار)، 1977، شماره 1، ص124-142.