تحصيل المرام في أخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و الحرم و ولاتها الفخام

تحصيل المرام في أخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام
پدیدآوران	مالکی مکی، محمد بن احمد (نویسنده) ابن دهیش، عبدالملک (محقق)
ناشر	مکتبة الأسدي
مکان نشر	مکه مکرمه - عربستان
سال نشر	1424 ق
چاپ	1
موضوع	مکه - تاریخ
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏248‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏7‎‏الف‎‏2‎‏*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و ولاتها الفخام، از کتابهای مهم در تاریخ محلی و فضیلتهای مکه، اثر محمد بن احمد المالکی المکی؛ معروف به "الصباغ" در سال 1284ق به زبان عربی تألیف شده است. "التحصیل" خلاصه‌ای جامع از اخبار و احکام کتب تاریخی وفقهی و حدیثی در رابطه با بیت‌الحرام و مکه و مشاعر شریف است که در دو مجلد منتشر شده است. مصنفین تاریخ مکه به این کتاب توجه کرده و بسیار از آن نقل کرده‌اند که بیانگر جایگاه آن نزد آنها است."عبدالله بن دهیش" تحقیق جامعی بر کتاب به انجام رسانده است.

ساختار

نویسنده ابتدا مطالب را از کتب معتبر علمی که در مقدمه از آنها نام برده است، گرد آورده است و سپس مباحث را به آیات قرآنی و حدیث مزین کرده است. وی برخی از مطالب را عیناً نقل کرده و در مواردی نیز دخل و تصرف کرده است. او در اکثر موارد حدیث را به مصدرش نسبت میدهد؛ اما گاه نیز با عباراتی؛ مانند "وفی کلام بعضهم" نقل می‌کند. در روایات متعارض جمع بین روایات را نیز ذکر می‌کند. در بررسی سندی اخبار از خود اظهار نظر نمی‌کند و تنها به نقل آراء دیگران اکتفا مى‌کند. مسائل فقهی را همراه با دلیل و با نقل مذاهب فقهی بدون ترجیح بین آنها ذکر می‌کند و احیاناً اقوال صحابه و تابعین را نیز مى‌آورد.

کتاب؛ مشتمل بر یک مقدمه، شش باب و هر باب نیز به تناسب از فصولی تشکیل شده است. "خاتمه" نیز درباره مقابر مکه و معرفی کسانی است که در آن مدفون هستند. در پایان نیز بخش مفصلی با عنوان "تتمه" آمده است.

گزارش محتوا

خلاصه‌ای از مطالب کتاب به ترتیب ابواب آن به شرح ذیل است:

1. آنچه که از تاریخچه "بیت الحرام" درمنابع وجود داشته، مانند: اول کسی که آن را بنا نمود و متعلقات آن را نصب نمود و تعداد بناهای آن و نیز فضایل این خانه و نگاه به آن و همچنین شرح فضیلت حجرالاسود و مقام و مستجار و...مطالب این باب را تشکیل مى‌دهد. نویسنده برخی اخبار را با زمان خود تطبیق میدهد، به عنوان مثال در صفحه 108، از روزنه‌های چهارگوشی که در زمان عبدالله بن زبیر برای ورود نور در سقف خانه کعبه تعبیه شده بود، خبر میدهد و چنین ادامه میدهد که: "در زمان ما این روزنه‌ها وجود ندارد و مسدود شده است".
2. چگونگی اخراج "زمزم" برای اسماعیل(ع) توسط جبرئیل و نیز حفر آن توسط عبدالمطلب پس از تخریب آن و فضیلت و اسامی آن مباحث این بخش را تشکیل میدهد. از اخبار قابل توجه روایتی است که علی(ع) به نقل از عبدالمطلب، الهام غیبی در حفر زمزم را بیان مى‌کند و راویان اهل سنت؛ مانند: حلبی، ابن اسحاق ودیگران آن را نقل و شرح کرده‌اند.
3. وضعیت مسجدالحرام در ایام جاهلیت و صدر اسلام و توسعه آن در زمان‌های مختلف ونیز ذکر صفا و مروه و عرفه و منی و مزدلفه واماکن دیگر و حدود آنها از منابع مختلف استخراج و بررسی شده است.
4. شهر مکه دارای اسامی متعدد و کوه‌ها و اماکن شریف و مساجدی است که حدود و ویژگى‌های آنها را به دقت مشخص می‌کند. تکمیل مسجدالحرام در ادوار مختلف و نیز آتش‌سوزی و تعمیر آن و همچنین ویژگى‌ها و مساحت و ابواب آن تا عصر نویسنده در این بخش آمده است. نویسنده در معرفی مکان‌های شریف مکه به محل‌های استجابت دعا اشاره می‌کند که از آن جمله مولد نبی(ص) است. او سپس با استناد به سفرنامه ابن جنید، مکانی را متذکر می‌شود که در بین مردم مشهور به مولد علی بن ابى‌طالب(ع) است که نزدیک مولد نبی اکرم(ص) است و بر ورودی آن سنگی است که بر آن نوشته شده: این مولد أمیرالمؤمنین علی بن ابى‌طالب(ع) است و در آن رسول‌الله(ص) بزرگ شده است. وی سپس به این قول که ایشان در داخل کعبه متولد شده‌اند، اشاره می‌کند و آن را نزد علما ضعیف مى‌داند و البته در رد این قول به یک منبع اشاره مى‌کند که خلاف تحقیق است. الصباغ از مواضع معروف دیگر به خانه حضرت خدیجه(س) که گفته مى‌شود، مولد فاطمه زهرا(س) است و در یکی از اتاق‌های آن متولد شده‌اند، اشاره مى‌کند.این خانه اکنون به صورت مسجد است و قبه‌ای در آن وجود دارد که به "قبة الوحی" معروف است و در آن جا وحی بر ایشان نازل مى‌شده است. مولد فاطمه و قبه وحی که مورد زیارت مردم واقع می‌شود، به یکدیگر متصل هستند. این مکان افضل اماکن مکه پس از مسح از نکاتی که اشاره به آن لازم است، رعایت ادب نویسنده در ذکر نام فاطمه زهرا(س) است که با عنوان "بانو" از ایشان نام میبرد.
5. در این باب مطالبی درباره تحریم حرم مکه و فضیلت اهل و مجاورین آن و بقعه شریفی که رسول مکرم اسلام(ص) در آن مدفون است و نیز اماکن استجابت دعا در مکه و مدینه ذکر شده است. از مباحثی که نویسنده به تبع علمای اهل سنت به آن پرداخته، این است که مدینه أفضل است یا مدینه؟ در أفضلیت مدینه به روایتی از عمر بن خطاب استدلال می‌کند. وی سپس چنین میآورد: مدینه بعد از هجرت نبی(ص) و اقامت ایشان در آن از مکه برتر شد، چرا که "شرف مکان به مکین" است. این در حالی است که در چند صفحه بعد به افضلیت مکه و اهل آن اشاره مى‌کند.
6. چشمه‌های مکه و برکه‌ها و آبشخورهای حرم و اطراف آن از مطالبی که در پایان کتاب آمده است.

دو باب آخر، بخش اندکی از جلد دوم را به خود اختصاص داده و پس از آن خاتمه آمده است. در معرفی مقبره‌های مکه ابتدا "معلا" را نام برده است. وی در ذکر اسامی کسانی که در این مکان مدفون هستند با نام خدیجه کبری(س) به عنوان اولین زن مسلمان آغاز مى‌کند؛ اما پیش از آن این گونه زمینه‌سازی می‌ند که:"زیارت قبور زنان در زمان حاضر حرام قطعی است". البته دلیلی برای این حکم ذکر نمی‌کند.

"تتمه"؛ مشتمل بر چند بخش مى‌باشد: 1- اسامی والیان و امراء مکه در زمان خلفا و امیرالمؤمنین علی بن ابى‌طالب(ع) تا زمان بنی‌عباس 2- خلفا و سلاطینی که حج به جا آورده‌اند. 3- ذکر بلایای طبیعی مکه؛ مانند: سیل، زلزله و صاعقه.

وضعیت کتاب

محقق در مطلع کتاب گزارشی از کتاب و شیوه تحقیقی خود را شرح کرده است. وی در تعلیقات و پاورقیاین موارد را آورده است:1- آدرس آیات 2- توضیح کلمات غریب 3- بیان آدرس نصوص و نقل مواردی که با منبع اختلافی وجود دارد 4-تعریف اعلام و اماکن و شهرها 5- اثبات نقشه‌های مصوره دال بر موقعیت جغرافیایی سرزمین وحی و نیز مکان‌هایی که الصباغ ذکر کرده است.

فهارس کتاب

1. آیات.
2. احادیث و آثار.
3. اعلام.
4. کتب.
5. اقوام.
6. منصب‌ها.
7. مصطلحات.
8. اشعار.
9. مصادر و مراجع.
10. ملحقات(عکس‌ها و نقشه‌های بعضی از مکان‌ها).
11. موضوعات تمام کتاب.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.