حسنی راضی، مرتضی بن قاسم
| نام | مرتضى بن قاسم داعى حسنى رازى |
|---|---|
| نام‌های دیگر | حسن رازى |
| نام پدر | قاسم |
| متولد | قرن پنجم و ششم |
| محل تولد | خراسان |
| رحلت | |
| اساتید | |
| برخی آثار | تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام |
| کد مؤلف | 8091 |
ابوتراب صفی‌الدین سیدمرتضى داعی بن قاسم حسنى رازى ملقب و معروف به علم‌الهدی مؤلف «تبصرة العوام» از علمای بزرگ و متکلمین قرن پنجم و ششم هجری و اهل خراسان بوده، اما اطلاع ديگرى درباره تولد و نیز وفات او در دست نیست.
مؤلف در ص 183 كتاب دربارۀ اسماعيليه مى‌گويد: «بعد از آن ملوك مصر منقطع شدند و اتباع حسن تا زمان ما هنوز باقى‌اند.» و چنانكه مى‌دانيم قلع ريشه اسماعيليه توسط هلاكو در تاريخ 653- 654 ه.ق بوده، پس مؤلف مى‌بايست در همين دوران در قيد حيات بوده باشد.
وى همچنين از فخر رازى كه در سال 543 يا 544ق در رى متولد شده و در سال 606ق در هرات فوت كرده به ميان مى‌آورد و از مجالس وعظ و تذكير وى در جامع خوارزم ياد مى‌كند اگر سن امام فخر را در ايام وعظ و تذكير در حدود 35 يا 40 سال فرض كنيم، واقعه‌اى كه ابن داعى از آن ياد مى‌كند با حدود سنه 580 يا يكى دو سه سال پيشتر يا پس‌تر مقارنت دارد و اين نشان‌گر آن است كه وى در همان دوران مى‌زيسته است.
آنچه در بالا ذكر شد حاصل پژوهش دكتر عباس اقبال در مقدمه كتاب است اما در هيچ جاى كتاب به صراحت نامى از مؤلف نيامده است و همين امر سبب شده كه «تبصرة العوام» را به اشخاص مختلفى با همين نام يا مشابه آن مانند سيد مرتضى علم الهدى، و يا حتى متفاوت با آن نسبت دهند.
البته انتساب كتاب به مرتضى بن قاسم داعى حسنى رازى را نمى‌توان تأييد كرد زيرا وى و برادرش ابوحارث مجتبى بن داعى، هر دو از مشايخ منتجب‌الدين رازى(متوفاى بعد از 585 ق) بوده‌اند اما منتجب‌الدين در آثار خود هيچ اشاره‌اى به چنين تأليفى از مرتضى بن قاسم داعى نمى‌كند.
از ديگر کتاب‌هاى مؤلف تبصرة العوام مى‌توان از الفصول التامة في هداية العامة ونيز نزهة الكرام و بستان العوام نام برد كه به عربى نوشته شده‌اند.چنانكه از عنوان اين سه كتاب برمى‌آيد و خود مؤلف نيز در آخر نزهة الكرام اشاره كرده، وى براى ترويج مذهب شيعى و براى تودۀ عوام كتاب مى‌نوشته است.
شیخ منتجب‌الدین بن بابویه گوید: من ایشان و برادرش سید مجتبی رازی را زیارت کردم، هر دو عالم و صالح و محدث بودند و آن دو بزرگوار از مفید عبدالرحمن بن احمد نیشابوری که از شاگردان شیخ طوسی است روایت می‌نمودند و چنانچه مقدس اردبیلی در حدیقة الشیعه نقل نموده و هم در اوائل کتاب تبصره العوام فارسی که درباره مذاهب مختلفه نوشته مشهور به علم الهدی بود مانند همنامش سید شریف مرتضی علم الهدی گوید: ابوالرضا فضل الله فرزند علی راوندی از او و برادرش روایت نموده و نیز......ابوعبدالله جعفر دوربنی طرشتی که قبرش در طرشت تهران زیارتگاه مردم است، از او روایت نموده و هم قطب راوندی و ابن شهر آشوب و شجاع‌الدین محمد بن احمد بن محمد نیشابوری و بیهقی از او روایت نموده‌اند.
اشکوری در کتاب محبوب‌القلوب گوید: بین این علم‌الهدی و امام غزالی مناظراتی واقع شده که صاحب الذریعه در کتابش از آن یاد کرده است.[۱]
مرقد ایشان
مرقد صحن شریف امامزاده حمزه که معروف به مدرسه درب آهنی است مدرسه ایشان بوده و احتمال قوی هم هست که قبر شریفش در همین صحن بوده ولی به واسطه حوادث ری آثارش معدوم شده باشد.[۲]
پانویس