خريدة العجائب و فريدة الغرائب
| خریدة العجائب و فریدة الغرائب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زناتی، انور محمود (محقق) ابن وردی، عمر بن مظفر (سراج‌الدین) (نویسنده) |
| ناشر | مکتبة الثقافةالدينية |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | 1428 ق |
| چاپ | 1 |
| شابک | 977-341-358-6 |
| موضوع | جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14
دایرةالمعارفها و واژهنامههای عربی - متون قدیمی تا قرن 14 دایرةالمعارفها و واژهنامههای عربی - مسایل متفرقه شگفتیهای جهان - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | AC 106 /الف2خ4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
خريدة العجائب و فريدة الغرائب تأليف سراج‌الدين بن الوردى متوفى 861ق است كه به عربى به رشته تحرير در آمده است. اين اثر از نوع كيهان‌نگارى و جغرافياى اقليمى است. تاريخ نگارش كتاب به گفته خود او 822 قمرى است. كشكولى است كه هر آن چه به نظر نویسنده از حيوانات و نباتات و مباحث جغرافيايى و تاريخى و فلكى و حوادث آخر الزمان و قيامت و... جالب و قابل ذكر بوده در آن گرد آورده است. در دايرةالمعارف اسلامى درباره اين كتاب چنين آمده است: "كتابى با عنوان خريده العجائب كه نوعى كتاب جغرافيا و تاريخ طبيعى كم ارزش است به ابن‌وردى نسبت داده شده كه سال‌ها مورد توجه خاورشناسان قرار داشت و چاپ‌هاى مختلفى از همه آن يا بخش‌هايى از آن صورت گرفته است؛ اما امروزه محققان متفقند كه اين اثر نه از زين‌الدين ابن‌وردى كه از سراج‌الدين ابوحفص عمر بن وردى است". برخی به اشتباه اين كتاب را به افراد ديگری و از جمله جدّ او نسبت داده‌اند.
ساختار
نویسنده، بخشى از كتاب را با عنوان "فصل" و بخش ديگرى را با عنوان "ذكر" آورده است. بخش اول در باب اقليم‌ها، سرزمين‌ها، معادن، گياهان، جانوران و بخش دوم در رابطه با اخبار تاريخى و حوادث آخر الزمان و قيامت است. شيوه طرح مباحث او در موضوعات مختلف متفاوت است. در برخى بدون توضيح به اصل مطلب مى‌پردازد و در برخى توضيحاتى را مطرح مى‌كند كه با عنوان كتاب تناسبى ندارد. آغاز كتاب با يك نوع بي نظمي همراه است. فهرست مطالب كتاب بدون هيچ دليلي پس از دو فصل از كتاب آمده است.
گزارش محتوا
كتاب با اشاره به آيه اول سوره "ق" با توضيح كوه قاف آغاز شده است. در اولين فصل كه از فصول ديگر مفصل‌تر است و بيشتر از ثلث كتاب را فرا مى‌گيرد، به شرح ولايت‌ها و شمار شهرهای آنها و مسافت و فاصله آنها با شرق و غرب عالم پرداخته است كه به حدود مملكت اسلام ختم مى‌شود. در ابتدای فصل دوم، روش خود در بخش‌های مختلف را تبيين مى‌كند كه در صدد است كه در كتابش به مشهورترين بلاد، شهرها، رودها و... اشاره كرده و از تطويل مباحث اجتناب كند. فصول ديگر به ترتيب در رابطه با اين موضوعات است: جزيره‌ها، عجايبى كه مايه عبرت است، رودهاى معروف، چشمه‌ها و چاه‌ها و كوه‌هاى بلند. از فصل هشتم كه درباره خواص سنگ‌هاى گرانبها است، كتاب تا حدى تخصصى مى‌شود. موضوعات فصول بعد نيز عبارت است از: معادن و جواهر، گياهان و ميوه‌ها و خواص آنها، بقولات، علف‌هاى مختلف، بذرهاى گوناگون و حيوانات و پرندگان. در بعضى نسخه‌هاى خطى و نسخه‌هاى تصحيح شده و از جمله نسخه موجود، پس از اين بخش‌ها مطالب مختلفى آمده است كه نمى‌توان هم آنها را از مؤلف كتاب دانست و چه بسا از سوى كاتبان افزوده شده باشد. از آن جمله است: پرسش‌هاى عبدالله بن سلام از پيامبر و بخش قابل توجهى پيرامون معادشناسى كه با قصيدهاى پايان مى‌پذيرد.
كتاب از نوع كيهان نگارى قزوينى و دمشقى و ديگران است. محتواى كتاب با ديگر مؤلفات كيهان نگارى تفاوت كلى ندارد. ولى تصادفى نيست كه كلمه "عجايب و غرايب" در عنوان آمده، زيرا اين قسمت مورد توجه مؤلف بوده و در همه كتاب اثر مشخص دارد و به همين جهت كيهان نگارى ابن الوردى در شرق رواج يافت و نسخه‌هاى بسيار از آن به غرب راه يافت. بخش عمد كتاب خريده العجائب مختص مسائل كيهان نگارى است؛ ولى در فصول كتاب بيشتر به شگفتى‌ها توجه شده است كه مهم‌ترين آنها فصل‌هاى مربوط به عجايب محيط، درياى چين، درياى فارس، درياى عمان، بحر احمر، درياى مغرب و عجايب چشمه‌ها، چاه‌ها، كوه‌ها، و غيره است. چنين به نظر مى‌رسد كه شگفتى‌هاى جهان بيشتر مورد توجه ابن وردى بوده است. در سراسر قرن 18م دانشمندان اروپا تنها با سه تن از مؤلفان قرن‌هاى 13 و 14م آشنا بودند. اين سه تن عبارت بودند از: ابوالفداء، ابن وردى و موفق‌الدين عبداللطيف بن يونس بغدادى. شايد شهرت ابن‌وردى موجب انتقال شمار قابل توجهى از نسخه‌هاى خطى كتاب او به اروپا شده باشد. اين نسخه‌ها توجه اروپاييان به ويژه محققان تازه كار را به خود معطوف داشت. اينان به سبب عدم دسترسى به ديگر آثار، اغلب از كتاب ابن‌وردى براى نوشتن رساله استفاده می‌كردند. محققان اروپايى به آن بخش از مطالبى كه در شرق موجب شهرت ابن‌وردى شده بود، چندان توجهى ابراز نمی‌كردند. نظر آنان بيشتر به تاريخ طبيعى و مطالب مربوط به گياهان معطوف بود. در ديگر كشورهاى اروپايى نيز نسبت به كتاب ابن‌وردى بذل توجه شد. با اين وصف از اواسط قرن 19م با كشف آثار ارزشمند جغرافيايى، شهرت ابن‌وردى رو به كاستى نهاد و در صف آخر كيهان‌نگاران عرب جاى گرفت. تا يك صد سال اثر ابن‌وردى نزد دانشمندان اروپا مشهور بود؛ ولى بعدها رفته رفته نسبت به ديگر آثار، موقعيت پيشين خود را از دست داد. اگر چه در اروپا دلسردى نسبت به كتاب ابن‌وردى آغاز گرديد؛ ولى در كشورهاى اسلامى مدت‌ها پيش از اروپا شك و ترديدهايى نسبت بدان ابراز شده بود. حاجى خليفه، دربار خريده‌العجائب چنين نوشته است: "كتاب او يك جلد است كه نيم نخست آن در باب اقليت‌ها و سرزمين‌ها و باقى ماند آن در باب معادن، گياهان و جانوران است. مؤلف در آغاز دايرهاى مشتمل بر صور اقاليم و درياها و آنچه در آنها است، به زعم خود رسم كرده و بدان صورتى واقعى داده است كه خطا و دور از واقعيت است، زيرا وى جغرافى نگار نبوده است. تصوير او را نمى‌توان با ديگر نقشه‌ها و تصاوير قياس كرد. با اين همه وى در كتاب، اخبارى واهى و امورى ناممكن آورده كه شيوه عربى زبانان و ادباى غافل از علوم عقليه است و اين كتاب ميان افراد كوته فكرى چون او متداول است. در آغاز كتاب ستايش خداوند توبه‌پذير و بخشايند گناهان آمده است و شايد نویسنده دريافته كه اين اثر و امثال آن از گناهان است".
گرايش مطالب كتاب به قصه‌ها و شگفتى‌ها آن را شبيه داستان‌هاى قصه‌گويانى كرده است كه مى‌خواستند از اين رهگذر در ميان مردم عامى شهرتى بيابند. شايد خيال‌پردازى و شرح دربار شگفتى‌ها كه بخش قابل توجهى از كتاب را فرا گرفته است، موجب چنين اظهار نظرى شده باشد. محمد بن شَنَب، خريده‌العجائب را راهنمايى معمولى و عادى در زمين جغرافيا و تاريخ طبيعى ناميده و آن را فاقد اهميت علمى‌دانسته است. به نظر وى گر چه اطلاعات واقعى در اين كتاب اندك است؛ اما در آن از ابن‌وردى مطالبى نقل شده است كه از گذشته مستقيماً به ما نرسيده است؛ بنابراین نمى‌توان، همانند حاجى خليفه منكر فوايد اثر وى شد. ابن‌وردى منابع مورد استفاد خويش را در مقدم كتاب به اين شرح معرفى كرده است: شرح تذكر خواجه نصيرالدين طوسى، جفرالانبياء بطلميوس، تقويم البلاد بلخى، مروج الذهب مسعودى، عجائب المخلوقات ابن اثير، مسالك و ممالك مراكشى و كتاب الابتداء. معمولاً اشار بعضى مؤلفان به نام‌هاى مؤلفان متقدم و صاحب نام در حكم گون‌هاى دفاع از اثر خودشان است؛ ولى در اين موردِ خاص نام حرانى در كتاب نيامده است. گر چه در تأثير حرانى بر ابن‌وردى جاى ترديد نيست؛ ولى نمى‌توان آثار اين دو را از جميع جهات همسان شمرد. اما دربار ضعف مطالب كتاب بايد گفت كه كشورهاى واقع در شرق مصر طى يك قرن پيش از تصرف آن سرزمين‌ها به دست تركان، از ديدگاه آثار و تأليفات جغرافيايى، غناى چندانى نداشته‌اند. با اين همه مى‌توان كتاب خريده العجائب را عمده‌ترين آنها در زمين كيهان نگارى به شمار آورد. اين كتاب در زمين كيهان نگارى به عجائب المخلوقات حمدالله قزوينى و نخبةالدهر شمس‌الدين محمد بن ابوطالب دمشقى نزدیک است. در ابتدای كتاب نقشه مدوري از عالم ارائه شده است. اكثر نسخه‌هاى خطى كتاب حمدالله مستوفى و كيهان نگاران پس از او چون حرانى و ابن‌وردى نيز داراى نقشه‌هاى مدورى از جهان هستند كه از نوع نقش اصطخرى است. اين نقشه‌ها به هيچ روى بدتر از ديگر نقشه‌هاى مشابه نيستند. از اين‌رو انتقاد حاجى خليفه در اين مورد خاص مفهوم به نظر نمى‌رسد و مى‌توان گفت كه در آن تا اندازه‌اى تعصب و غرض مشهود است. به اعتقاد نویسنده مطالب كتاب شرح و تفصيل نقشه مذكور است. اين نقشه در آغاز قرن 19م بر پاى استفاده از نسخ خطى پاريس و بهره‌گيرى تورنبرگ از نسخ خطى اوپسالا شناخته شد. به جز نقش مدور جهان، نقش قبله براى اداى نماز نيز در كتاب وجود دارد. بخش جهانشناسى بى‌گمان متأثر از كتاب البدء و التاريخ بوده و حتى به آن نيز استناد شده است. شرح مربوط به كشورهاى اروپا، شمال آسيا و هندوستان به ندرت در كتاب آمده است. جالب‌ترين بخش كتاب مربوط به اخبار افريقا، عربستان و سوريه است. مؤلف دربار اقوام ساكن اطراف رود ولگا، برداس‌ها، بلغارها و روس‌ها بر پاى نوشته‌هاى مسعودى و سلام ترجمان نيز مطالبى نگاشته است. منقولات وى از ابن فضلان گويا مستقيماً از خود وى صورت نگرفته، بلكه از طريق مؤلفان ديگر بوده است.در مجموع بايد گفت كه كتاب با وجود اشكالاتى از مطالب ارزشمندى نيز برخوردار است و نبايد آن را فاقد ارزش علمى دانست.
وضعيت
"انور محمود زناتى" محقق كتاب، مقدمه مختصر و مفيدى در ابتداى اثر دارد. وى تحقيق خوبى نيز در رابطه با اماكن و الفاظ و اصطلاحات كتاب انجام داده كه به صورت پاورقى‌هايى مفصل ارائه شده است. در پايان كتاب، نقشه‌هاى اصطخرى، ادريسى و ابن‌وردى و تعدادى از نقشه‌هاى تاريخى و فهرست منابع و مراجع آمده است.
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد 5، صفحه 81-82.