دراسات في الهجاء السياسي عند شعراء الشيعة (دعبل الخزاعي، السيد الحميري، ديک الجن)
| دراسات في الهجاء السیاسی عند شعراء الشیعة (دعبل الخزاعي، السيد الحميري، ديک الجن) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ايرواني‌زاده، عبدالغني (نویسنده) طالبي، جمال (نویسنده) |
| ناشر | مجمع ذخائر اسلامی |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-988-725-8 |
| موضوع | دعبل خزائي، 648-241ق. -- نقد و تفسير
سيد حميري، اسماعيل بن محمد، 105 - 173؟ق. - نقد و تفسير ديک الجن، عبدالسلام بن رغبان، ??? - 2??ق -- نقد و تفسير شعر سیاسی عربی - تاريخ و نقد شعر شيعي عربی -- 132 - 334ق. -- تاريخ و نقد شعر عربی - تاريخ و نقد - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
دراسات في الهجاء السیاسی عند شعراء الشیعة (دعبل الخزاعي، السيد الحميري، ديک الجن) نوشته، عبدالغنی ایروانی‌زاده و جمال طالبی، کتابی است به زبان عربی و با موضوع هنر اسلامی و شخصیت‌های آن.
نویسندگان این اثر به بررسی جوانب سیاسی و هجوی شعر سه تن از شاعران بزرگ شیعه در دوره عباسی (132-656ق) یعنی دعبل خزاعی(148-245ق)، سید حمیری(105-173ق) و دیک الجنّ(165-235 یا 236ق) پرداخته‌اند.
ساختار
کتاب دارای مقدمه، محتوای مطالب در شش فصل و خاتمه است. نویسنده در نگارش این اثر از آثار فراوان عربی شیعه و سنی بهره برده است. برخی از این منابع از این قرار است؛ قرآن کریم، نهج‌البلاغه، شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، اسد الغابة في معرفة الصحابة، معالم العلماء ابن شهرآشوب، تاريخ مدينه دمشق ابن عساکر، الخوارج في ميزان الفكر الإسلامي، الفكاهة في الأدب العربي الی نهاية القرن الثالث الهجري، الإمامة الكبری و الخلافة العظمی، أعيان الشيعة، الغدير في الكتاب و السنة و الأدب، الأدب في العصر العباسيين محمد زغلول، تاريخ الأدب العربي کارل بروکلمان، موسوعة المصطلح النقدي آرتور بولارد و...[۱]
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه متذکر می‌شود که منظورش از ادب شیعی، ادبیاتی است که از عقیده و روش و اصول دینی و سیاسی شیعه سخن بگوید. او ادبیات شیعی را نیازمند دفاع از اتهاماتی می‌بیند که دشمنان این فرقه به آن می‌زنند. این کتاب را نیز گامی در راستای تحقق همین امر می‌داند. برخی دشمنان شیعه بر آنان طعنه می‌زنند که ادبیات و شاعرانشان چیزی جز مدح اهل‌بیت(ع) و رثای شهدای این خاندان در جهاد با دشمنانشان ندارند. نویسنده، نشان می‌دهد که شاعران شیعه در عصرهای متعدد نگرش‌های سیاسی داشته‌اند و در موارد بسیاری به نقد سلطه حاکم و هجو خلفا و امرا و ولات امر و پیروان آنان پرداخته‌اند. آنان بر ظلم تاخته‌اند و بر نظم فاسد جائر حمله برده و به اصلاح و مسیر هدایت دعوت کرده‌اند. نویسندگان این اثر، به‌عنوان نمونه سه تن از شاعران دوره خلافت عباسی(132-656ق) یعنی دعبل خزاعی(148-245ق)، سید حمیری(105-173ق) و دیک الجنّ(165- 235 یا 236ق) را در این کتاب ذکر کرده و شعر آ نان را بررسی می‌کنند. مهم‌ترین کتابی که به تحلیل شعر شیعی پرداخته «اثر التشيع في الأدب العربي» سید محمد گیلانی است اما این کتاب در عین نشان دادن تأثیر شیعه در ادب عربی، در بسیاری از موارد به‌دوراز روح تفکر شیعی صحبت و قضاوت کرده و حتی گاهی عقاید شیعه را به سخره گرفته است. در سه کتاب «الأدب في ظل التشيع» عبدالله نعمت و «أدب الشيعة الی نهایة القرن الثاني» عبدالحسیب طه حمیده و «مرحلة التشيع في المغرب العربي و أثرها في الحیاة الأدبية» طه محمد حاجری، نیز در عین وجود روح شیعی، جنبه مهمی از ادب شیعه یعنی املای سیاسی‌اش مورد غفلت واقع شده است. با این منطق است که نوشتن کتاب حاضر با محوریت هجو سیاسی در شعر شیعه، توجیه‌پذیر می‌شود.[۲]
او در شرح کلمات این کتاب از معجم الوسیط کمک گرفته و در برخی موارد از روی اضطرار به لسان العرب ابن منظور رجوع کرده و درعین‌حال عبارات مورد اشاره در آن را بین پرانتز قرار داده است.[۳]
نویسندگان، در فصل اول نگاهی به منشأ دولت عباسی می‌اندازند و حیات اجتماعی آنان و شخصیت‌هایی مانند ابومسلم خراسانی (متوفای 137ق) نیز در این فصل معرفی و بیان می‌شوند؛ دلایلی که عباسیان در مشروعیت خلافت خودشان می‌آورند به اسطوره شبیه است و دعوت به جلب رضایت اهل‌بیت(ع) از سوی آن‌ها تنها به دلیل گمراه کردن عامه مردم بود.[۴] در فصل دوم، هجو سیاسی و سیر تطور آن تا دوره اول عباسی بررسی می‌شود. در این میان رابطه بین ادبیات و سیاست و هجویات امویین نیز بیان می‌شود. عرب جاهلی تصور درستی از هجو سیاسی به معنی مصطلح آن نداشت و اشعاری که در این زمینه داشتند، به مفاخره و شعر حماسی شبیه بود. اشعار سیاسی، بعد از پیامبر(ص) و در ماجرای اختلاف بر جانشین ایشان مجال بروز پیدا کرد. در کل، در اشعار اسلامی، املای سیاسی هجویات با املای دینی آن ممزوج شده است.[۵]
فصل سوم، هجای سیاسی در شعر سید حمیری را بیان می‌کند. نویسنده پس از ذکر مختصری از بیوگرافی سید، به مواجهه او با واقعه جمل و مسئله خلافت و... می‌پردازد. در این فصل بیان می‌شود: که موضوعی که بیشترین حجم هجویات سید حمیری را تشکیل می‌دهد مسئله غدیر و دفاع از حقانیت امیرالمؤمنین(ع) در مسئله خلافت است. این شاعر با این‌که در عصر عباسی می‌زیست، بیشترین شعر هجائیش به خلفا و دشمنان شیعه در قرن اول هجری برمی‌گردد و از اشعار هجائی او درباره عباسیان کم می‌بینیم. مثلاً او قاضی یحیی بن اکثم را هجو کرده است. گویا شاعر، خلافت عباسیان را نتیجه انحرافی می‌بیند که در صدر اسلام حادث شد و ازاین‌رو به هجو تلویحی آنان می‌پردازد. هجویات سید، خالی از جمال و عاطفه و شبیه به خطاب هستند. او در اشعارش، زیاد از الفاظ و معانی دینی قرآن کریم و احادیث شریف استفاده می‌کند.[۶]
در فصل چهارم نیز ضمن ارائه بیوگرافی مختصری از دعبل خزاعی، عقاید دینی و مواضع سیاسی او درباره برامکه و امویان و عباسیان و هجای خلفا و مروان و هارون و مأمون و... در شعر او بیان می‌گردد. دعبل، بزرگ‌ترین شاعر شیعی دوره عباسی است که سلاطین عباسی را هجو کرد. سبک هجو دعبل، به تمسخر گرفتن آنان بود و حالت طنز داشت. او به‌صورت هدفمند چنین سبکی را اتخاذ کرده بود. البته او از صورت‌های استدلالی و تهدید و... نیز در اشعارش بهره برده است.[۷]
در فصل پنجم، هجویات سیاسی در شعر عبدالسلام بن رغبان (دیک الجن) و اشعار عاطفی او در حادثه کربلا ذکر می‌شود. دیک الجن در اشعارش هم جانب استدلالی را رعایت می‌کرد و هم جوانب احساسی را. او در جانب استدلالی بر حقانیت امام علی(ع) در منصب خلافت می‌سرود و در جنبه عاطفی در رثای امام حسین(ع) و شهدای کربلا. شیعه‌گری او و تصریحش در مواضع متعدد به حقانیت امیرالمؤمنین علی(ع) بر خلافت، باعث برافروختن خشم سلاطین عباسی بر او شد. برخلاف دعبل و سید حمیری، دیک الجن به شیوه غیرمستقیم در اشعارش به هجو عباسیان و امویان می‌پرداخت. او با مرثیه‌سرایی اهل‌بیت(ع) و مدح آنان با سیاست‌های عباسیان مخالفت می‌کرد.[۸]
فصل ششم به مباحث فنی شعر هجو سیاسی می‌پردازد. در این فصل بیان می‌شود که در بسیاری از مواقع هجو سیاسی این شاعران سه‌گانه، صورت تعبیری به خود می‌گرفت و این یک امر فنی در شعر آنان است. خصیصه هجو سیاسی شاعران شیعه در وحدت موضوعی آن و تمایلش به استخدام صورت‌های داستانی و الهام گرفتن از میراث دینی است. خالی بودن هجویات سیاسی از تصنع و اقبال شاعران شیعه به بساطت از مشخصه‌های بارز ادبیات شیعه در عصر اول عباسی است.[۹]
نویسنده در خاتمه برخی نتایج دیگر را هم ذکر می‌کند.[۱۰]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده است و فهارس فنی (فهرست آیات قرآن کریم و مصادر و مراجع) در انتهای آن و ارجاعات در پاورقی.
نویسنده، خاطرنشان می‌کند که در این اثر هجو سیاسی در اشعار سه تن از شعرای مشهور عصر اول عباسی یعنی دعبل خزاعی و سید حمیری و دیک الجنّ حمصی بحث می‌نماید و با توجه به وجود نسخه‌های مختلف از دیوان‌های اشعار آنان، نسخه‌های ذیل را برای هرکدام اصل قرار داده است؛
- دیوان دعبل الخزاعی تحقیق عبدالصاحب عمران الدجیلی، دارالکتاب اللبنانی، چاپ دوم 1972م.
- دیوان السید الحمیری شرح ضیاء حسین الأعلمی، منشورات النور للمطبوعات، چاپ اول، 1999م.
- دیوان دیک الجنّ تحقیق مظهر الحجّی، منشورات وزارة الثقافة، دمشق 1987م[۱۱]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.