ذخیره خوارزمشاهی(جرجانی، اسماعیل بن حسن)
| ذخیره خوارزمشاهی(جرجانی، اسماعیل بن حسن) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جرجانی، اسماعیل بن حسن (نويسنده) |
| ناشر | مؤسسه احياء طب طبيعی |
| مکان نشر | ایران - قم |
| سال نشر | 1391ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | - |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 10 |
| کد کنگره | /ج4ذ3 128/3 R |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ذخیره خوارزمشاهی، اثر اسماعیل بن حسن جرجانی، کتابی است از طبیب نامدار ایرانی قرن ششم در موضوع طب.
وجه تسمیه کتاب همانطور که خود جرجانی در مقدمه کتاب ذخیره آورده است به تشویق امیر دانشوری چون قطب‌الدین محمد خوارزم شاه این کتاب به رشته تحریر درآمده و نام خوارزمشاهی بر تارک آن جا گرفته و در سر لوحه کتاب هم با فروتنی تمام چنین می‌فرماید: پس به برکات دولت این خداوند (قطب‌الدین محمد خوارزمشاه) آنچه تمنا کرده بود قصد کرد، ساخته شد. و غرض خادم دعاگوی اندر ساختن این کتاب آن بود که اندر روزگار این خداوند چنین کتابی کرده شود و چنین یادگاری از این خادم (جرجانی) اندر دولت او (قطب‌الدین محمد خوارزمشاه) بماند تا حق نعمت او بدین گذاره باشد. (متن کتاب، ص سی و دو و سی و سه).
ساختار
مؤلف برای به وجود آوردن نظمی در نگارش کتاب ذخیره، آن را در نه کتاب تنظیم کرده و یک کتاب هم در ادویه مفرده بدان افزوده است که جمعاً ده کتاب می‌شود.
کتاب نخستین: درباره حد علم طب و منفعت آن در شناختن گوهر تن مردم و چگونگی آن و شناختن مادت‌ها و خلط‌های چهارگونه و مزاج‌ها و احوال ـ عادت‌ها و تشریح اندام ها و یاد کردن قوت‌های هر اندام.
کتاب دوم: درباره حال‌های تن مردم از تندرستی و بیماری و انواع و امراض بیماری‌ها و اسباب شناختن احوال نبض و احوال هر چه از مسام و از مجاری تن بیرون آید چون عرق، نفث، بول و غایط، و این همه از جمله اعراض تن باشد.
کتاب سوم: درباره تدبیر نگاه داشتن تندرستی، تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آنها، تدبیر طعام و شراب، تدبیرخواب و بیداری، تدبیر حرکت و سکون و شناختن احوال کسوت‌ها، عطرها، و اسفرغم ها، و به کار داشتن روغن‌ها و تدبیر قی کردن، و داروی مسهل خوردن، تدبیر خون گرفتن، حجامت و زالو، و حقنه، شیاف، تدبیر امراض نفسانی، چون شادی و اندوه و اندیشه‌های گوناگون و غیره و همچنین تدبیر حال‌های که اندر تن مردم پدید آید و پدید آمدن آن نشان‌های بیماری بود که خواهد آمد و تدبیر پروردن اطفال و تدبیر پیران و مسافران.
کتاب چهارم: درباره شناخت بیماری‌ها و پیشرفت و بحران و پیش‌بینی آینده بیماری.
کتاب پنجم: درباره تب‌ها و علت و نشانه‌ها و انواع و اقسام آن و روش درمان آنها.
کتاب ششم: درباره انواع درمان‌ها و بیماری‌های هر عضوی از اعضای بدن از فرق سر تا ناخن پای.
کتاب هفتم: درباره آماس‌ها و ریش‌ها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج تباه شدن اندام و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم‌ها.
کتاب هشتم: درباره تدابیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر بشره مردم که آن را زینت گویند.
کتاب نهم: درباره زهرها و آنچه زیان‌کار باشد اعم از خارج بدن و داخل بدن و بیان پادزهرها و منافع اعضای حیوانات.
کتاب دهم: اندر آغاز کردن قرابادین که تتمه ذخیره است.
هر کتاب ازمجلدات ده گانه ذخیره حاوی چند گفتار و هر گفتار مجموعه‌ای است از چند باب و به طوری تنظیم شده که کار مطالعه و دسترسی به مطالب مورد نیاز را برای اهل فن آسان ساخته باشد.
گزارش محتوا
ذخیره خوارزمشاهی بدون شک حاوی مطالبی از تألیفات علی بن ربن طبری، رازی، اهوازی، اخوینی، ابن سینا و دیگر پزشکانی است که تا اواسط قرن پنجم هجری تألیف گردیده، و جرجانی از آنها استفاده فراوانی برده، و تمام تلاش او بر این بوده که به شیوه‌ای نگارش یابد که در خور فهم فارسی زبانان آن روز اعم از خاص و عام باشد و نیازهای طبی و بهداشتی همگان را برآورده کند. خوشبختانه با کوشش فراوان و دانش بسیار، توفیق، رفیق راه او بود و اثری از خود به جای گذاشت که ازنقطه نظر ادبی در نثر دری کم نظیر و ازنظر طبی درحقیقت یک دوره کامل دائره المعارف طبی است که حاوی همه موضوعات دررشته‌های پزشکی ازکلیات طب، تشریح، فیزیولوژی، علل بیماری و انواع درمان‌ها گرفته تا مسائل بهداشتی از قبیل تعریف تندرستی، بیماری، بهداشت بدن، دستور غذایی و آشامیدنی، و اموری که باید شخص در فصول مختلف سال انجام دهد، یا اعمال طبی ازقبیل خون گرفتن و امثال آن، بهداشت کودکان و پیران و مسافران، پروراندن کودک، علامات بیماری‌ها و درمان آنها، اعمال جراحی و بهداشت، پوست و به کار بردن وسائل زینت، شناساندن زهرها و سم ها و درمان گزیدگی‌های حیوانی و مسمومیت‌ها بر اثر مواد و گیاهان، و داروشناسی و دارو سازی می‌باشد.
وضعیت کتاب
این اثر به تصحیح و تحشیه دکتر محمد رضا محرری و توسط انتشارات فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران (تهران) درسال 1380ش چاپ و منتشر شده است.
دکتر علی اکبر ولایتی نیز مقدمه‌ای درباره زندگی و آثار سید اسماعیل جرجانی نگاشته است.
مصحح این اثر مقدمه‌ای در زندگی و شرح احوال مؤلف و معرفی کتاب ذخیره خوارزمشاهی و شیوه تصحیح این اثر نگاشته است.
تصحیح این اثر بر اساس سه نسخه خطی صورت پذیرفته است.
همچنین مصحح برای فهم آسان تر اصطلاحات پزشکی و درک موضوعات علمی مورد بحث، معادل‌های علمی امروزی هر واژه را در پاورقی درج نموده است و نیز در مورد واژه‌های غیر پزشکی متن ذخیره که نیاز به توضیح و معنی داشته، مصحح با مراجعه به فرهنگ‌های فارسی وعربی، در پاورقی توضیحات لازم را داده است.
تدوین فهرست موضوعی کار دیگری است که مصحح انجام داده است.
پانویس
منابع مقاله
متن کتاب