رسالة حنين بن إسحق إلی علي بن يحيی في ذكر ما ترجم من كتب جالينوس
| رسالة حنین بن إسحق إلی علي بن یحیی في ذکر ما ترجم من کتب جالینوس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محقق، مهدی (اهتمام) |
| عنوان‌های دیگر | کهن ترین فهرست در جهان اسلام، متن عربی با ترجمه فارسی |
| ناشر | مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک گیل |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1379 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-5552-15-x |
| موضوع | پزشکی اسلامی
ترجمه - ایران - تاریخ جالینوس، 129 - 199م. - کتاب‌شناسی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | Z 6658 /م3ر5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
رسالة حنين بن إسحق إلى علي بن يحيى في ذكر ما ترجم من كتب جالینوس، از آثار ابوزيد حنين بن اسحاق بن سليمان بن ايوب عبادى - پزشک و متكلم مسيحى نسطورى و مهم‌ترين مترجم آثار يونانى به عربى و سريانى در قرن سوم - است كه در آن، فهرستى از كتاب‌هاى جالینوس را كه به زبان عربى و سريانى ترجمه شده و همچنين فهرستى از كتاب‌هايى را كه جالینوس در شرح و تفسير كتاب‌هاى بقراط درباره علم پزشکى نوشته، به زبان عربى آورده و هركدام را به‌اختصار معرفى كرده و در مجموع، تعداد 129 كتاب را فهرست كرده و شناسانده است.
اين اثر را مهدى محقق، تصحيح و ترجمه به فارسى كرده و مقدمه‌اى عالمانه بر آن افزوده است و نيز عنوان فرعى و فارسى ذيل را براى معرفى به فارسى‌زبانان به آن افزوده است: «كهن‌ترين فهرست در جهان اسلام».
اين اثر دربردارنده متن عربى رساله حنين بن اسحاق و ترجمه فارسى آن است.
ساختار
كتاب حاضر از مقدمه مصحح و متن اصلى (1. متن عربى رساله حنين بن إسحق إلى علي بن يحيى؛ 2. ترجمه رساله مذكور) تشكيل شده است.
گزارش محتوا
براى آشنايى با روش و محتواى كتاب حاضر و نيز چگونگى ترجمه آن، توجه به برخى از مطالب جالب آن راهگشاست:
- مصحح در مقدمه‌اش كه زمان و مكان نگارشش را مشخص نكرده، چنين آورده است: «... از حنين بن اسحق، رساله‌اى باقى مانده كه آن را به على بن يحيى نوشته و در آن آثار جالینوس را كه به زبان سريانى و عربى ترجمه شده، ياد كرده است. اين رساله قديم‌ترين فهرست اسلامى موجود و درعين‌حال نخستين كتابى است كه اسلوب و روش ترجمه در اسلام در آن به‌طور دقيق و علمى ثبت و ضبط شده است. نسخه منحصربه‌فردى از اين رساله در كتابخانه اياصوفيه به شماره 3631 تحت عنوان: «رسالة إلى علي بن يحيى في ذكر ما ترجم من كتب جالینوس بعلمه و بعض ما لم يترجم»، موجود بوده و خاورشناس آلمانى Bergshtrasser آن را به زبان آلمانى ترجمه و همراه با متن عربى در سال 1925 در ليپزيك به طبع رسانده است. حنين در اين رساله متجاوز از صد و بيست اثر از جالینوس را ياد مى‌كند و در هريك کیفیت فراهم آوردن نسخه و ترجمه و مقابله و تهذيب و اصلاح كتاب را بيان مى‌دارد و نيز نام مترجم را با ارزيابى علمى از كارش و همچنين نام كسانى را كه امر ترجمه به خواهش و تشويق و حمايت آنان صورت پذيرفته در رساله مى‌آورد. چنان‌كه ياد شد، چون رساله حنين كهن‌ترين سند موجود درباره دوره ترجمه علوم و فنون در اسلام است و مطالبى در آن است كه در هيچ جاى ديگر يافت نمى‌شود، نام كسانى كه در رساله آمده به ترتيب الفبايى با قيد اينكه مترجم يا مشوّق و يا اصلاح‌كننده (ويراستار) بوده‌اند، ياد مى‌شود...»[۱]
- كتابى كه جالینوس آن را «فينكس» نام نهاده و در آن به ذكر كتاب‌هاى خود پرداخته، شامل دو مقاله است كه در اولى كتاب‌هاى طبى و در دومى كتاب‌هاى منطقى و فلسفى و بلاغى و نحوى خود را ياد كرده است. ما اين دو مقاله را در برخى از نسخه‌ها كه به يونانى است، به‌هم‌پيوسته يافتيم؛ چنان‌كه گويى آن دو، يك مقاله است. جالینوس در اين كتاب كتاب‌هايى را كه تأليف كرده است، توصيف مى‌كند و نيز مقصود و داعى خود را از تأليف و همچنين نام كسانى را كه براى آنان تأليف كرده و سن خود را در هنگام نوشتن آنها ذكر كرده است. پيش‌تر از من ايوب رهاوى معروف به ابرش آن را به زبان سريانى ترجمه كرده بود و سپس من آن را به سريانى براى داود متطبب و به عربى براى ابوجعفر محمد بن موسى ترجمه كردم و چون جالینوس در اين كتاب همه كتاب‌هاى خود را ياد نكرده است من مقاله موجزى به سريانى نوشته، بدان افزودم و در آن بيان كردم كه جالینوس چه كتاب‌هايى را در اين كتاب ياد نكرده و من آنچه را كه ديده و خوانده بودم برشمردم و علت ياد نكردن او را نيز بيان داشتم[۳]
- كتاب او «در كيموس»: اين كتاب نيز در يك مقاله است كه در آن غذاها را توصيف مى‌كند و بيان مى‌دارد كه كدام‌يك كيموسى پسنديده و كدام كيموسى ناپسند به وجود مى‌آورند. سرجس آن را ترجمه كرده بود، سپس من آن را با كتاب «اطعمه» ترجمه و با همان تصحيح كردم و ثابت بن قره آن را به عربى و حبيش براى ابوالحسن احمد بن موسى ترجمه كرد و شملى نيز آن را ترجمه كرده است.[۴]
- كتاب او «در ورزش با گوى كوچك»: اين كتاب در يك مقاله كوتاه است كه در آن ورزش با چوگان و گوى كوچك را مى‌ستايد و آن را بر همه انواع ورزش مقدم مى‌دارد. من اين كتاب را با كتاب پيشين به سريانى ترجمه كردم و حبيش آن را به عربى براى ابوالحسن احمد بن موسى ترجمه كرد و او اين كتاب را با اسحق مقابله و اصلاح كرده است.[۵]
- كتاب او «در اينكه نيروهاى نفس، تابع مزاج بدن است»: اين كتاب در يك مقاله است و غرض او در آن از عنوانش آشكار مى‌گردد. ايوب آن را به سريانى ترجمه كرده بود، سپس من آن را به سريانى براى سلمويه ترجمه كردم و حبيش از روى ترجمه من آن را براى محمد بن موسى ترجمه كرد و شنيدم كه محمد آن را با اصطفن يونانى مقابله و جاهايى از آن را اصلاح كرده است.[۶]
- هرچند مقابله تفصيلى متن عربى و فارسى رساله حنين بن اسحاق و داورى نهايى درباره چگونگى اين ترجمه، امرى مشكل است و فرصتى فراخ مى‌طلبد، وليكن با نظر به توانايى علمى و احاطه ادبى دكتر محقق به زبان‌هاى فارسى و عربى، بى‌ترديد مى‌توان آن را خواندنى و قابل توجه دانست. براى نمونه و ارزيابى اجمالى به متن عربى ذيل و ترجمه آن توجه بفرماييد: نویسنده چنين نوشته است: «كتابه في البحران: هذا الكتاب جعله جالینوس في ثلث مقالات و غرضه فيه أن يصف كيف يصل الإنسان إلى أن يتقدّم فيعرف هل يكون البحران أم لا؟ و إن كان فمتى يحدث؟ و بماذا؟ و إلى أي شيء يؤول أمره؟ و قد كان ترجمه سرجس و أصلحته منذ سنيّات و بالغت في تصحيحه ليوحنّا بن ماسويه و ترجمته أيضا إلى العربيّة لمحمّد بن موسى»[۷]و دكتر محقق چنين ترجمه كرده است: «كتاب او «در بحران»: اين كتاب را جالینوس در سه مقاله قرار داده و غرض او در آن اين است كه توصيف نمايد چگونه انسان بدانجا مى‌رسد كه پيش‌پيش درمى‌يابد كه بحران وجود دارد يا نه و درصورتى‌كه وجود دارد، كى پديدار مى‌گردد و به چه چيز بازگشت مى‌كند. اين كتاب را سرجس ترجمه كرده بود و من آن را پس از چند سالى براى يوحنا بن ماسويه اصلاح كردم و در تصحيح آن مبالغه نمودم و نيز آن را براى محمد بن موسى به عربى ترجمه كردم»[۸]همان طور كه مشاهده مى‌شود اين ترجمه فارسى، مطابق با متن اصلى، روان و رسا است و اشكالى در آن مشاهده نمى‌شود.
وضعيت كتاب
براى كتاب حاضر، فقط فهارس فنى (اعلام و اصطلاحات پزشکى) در پايان متن عربى رساله حنين، فراهم شده و متأسفانه فهرست منابع و حتى فهرست مطالب نيز آماده نشده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.