شمس منشی، محمد بن هندوشاه
| نام | محمد بن هندوشاه شمس منشی |
|---|---|
| نامهای دیگر | |
| نام پدر | هندوشاه |
| متولد | حدود 648ق |
| محل تولد | نخجوان |
| رحلت | پیش از 777ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | صحاح الفرس |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01093AUTHORCODE |
محمد بن هندوشاه شمس منشی (حدود684-پیش از777ق)، از مؤلفان و نویسندگان معروف ایران در قرن هشتم هجرى و صاحب کتاب «دستور الكاتب في تعيين المراتب».
ولادت
ولادت شمس‌الدین محمد بن هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبى نخجوانى، در حدود سال ۶۸۴ق، اتفاق افتاد[۱].
جایگاه علمی و سیاسی
وی که از خانواده دانشمند نامی آن زمان، مولانا فخرالدین هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی نخجوان بود و تربیت و تحصیل اعلائی گرفته بود، مانند پدرش، یکی از علمای برجسته زمان خود و مؤلف چندین اثر بود. او به نام «شمس منشی النخجوانی» شهرت وسیعی یافت. با خواجه غیاث‌الدین، پسر رشیدالدین نزدیک بود و اثر خود «صحاح العجم» را به وی اتحاف کرد. این مناسبات شاهد آن است که محمد نخجوانی با غیاث‌الدین که رجل دولتی بزرگی در دوران آخرین حکمرانان ایلخانیان بود، همکاری می‌کرد. فکر تألیف «دستور الكاتب» نیز چنان‌که از دیباچه مؤلفش پیداست، به غیاث‌الدین تعلق داشت که بدون شک، تأثیر معینی بر روی جهان‌بینی و خلاقگی محمد نخجوانی داشته است. وی چه در دیباچه و چه در خاتمه اثر خود، متذکر می‌شود که آن را در سنین کهولت به انجام رسانیده است و برای اینکه زندگی آتی خود را تأمین نماید، آن را به حکمران آن زمان، سلطان شیخ اویس، پسر شیخ حسن بزرگ مؤسس سلسله جلایری، اتحاف کرد[۲].
همکاری محمد نخجوانی با غیاث‌الدین، همچنین در بخش امور مالی نیز صورت می‌گرفت و به دیوان مالیه او در زمان سلطان ابوسعید، دعوت شده بود. نخجوانی را نیز می‌توان مانند پدرش، یکی از رجال دولتی و صاحب‌منصبان دیوان مالیه محسوب داشت[۳].
خدمت در دیوان، اثری جدی روی جهان‌بینی و بنابراین، روی آثار او باقی گذاشت. آشنایی مستقیم با اوضاع کشور و وضعیت اسفناک اهالی زحمت‌کش که درنتیجه اشغال مغول‌ها و بالنتیجه حکمرانی فئودال‌های کوچ‌نشین، سخت‌تر و بدتر شده بود، وی را بر آن داشت که مانند رشیدالدین، وصاف، حمدالله قزوینی و دیگران، به شرح وضعیت اسفناک سکنه اصلی شهرها و دهات و همه کشور، به‌طور کلی، بپردازد. در این زمینه، او نظریاتی پیرامون مرتب ساختن مالیات و طرز گرفتن آن و بهبود وضعیت دهقانان و پیشه‌وران و همچنین، درباره امور دولتی می‌دهد. ضمنا با شرح وضعیت اقشار مظلوم اهالی و دادن نظریات مشورتی خود درباره این و آن، مسئله مهم او نیز مانند رجال دولتی نام‌برده در بالا، منافع طبقه حاکمه غیر کوچ‌نشین محلی را در نظر می‌گرفت[۴].
خدمت در دیوان مالیه، آشنایی نزدیک با وضع سیاسی و اقتصادی کشور و سکنه آن، همچنین وجود تضاد شدید بین اقتصادیات کوچ‌نشینی و غیر کوچ‌نشینی و ضدیت میان طبقه حاکمه فئودال و اهالی زحمت‌کش با او که شاهد حوادث جاری بود، امکان می‌داد در آثار خود، روی مهم‌ترین مسائل اقتصادی و اجتماعی بایستد[۵]
وفات
وی پیش از سال ۷۷۷ق، درگذشت[۶].
آثار
- دستور الكاتب في تعيين المراتب؛
- صحاح الفرس (صحاح العجم)[۷].
پانویس
منابع مقاله
- عبدالکریم علی اوغلی علی‌زاده، مقدمه کتاب «دستور الكاتب في تعيين المراتب»، اثر نخجوانی، محمد بن هندوشاه، مسکو، 1964م.
- بی‌نام، برگرفته از «مجله ویستا»، شنبه 11 مرداد 1399