كتابات ابن أبي‌طي الحلبي في المصادر الإسلامية

كتابات ابن أبي‌طي الحلبي في المصادر الإسلامية
پدیدآوران	عشماوي، شيرين شلبي احمد (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	دراسة تحليلية
ناشر	مکتبة الثقافة الدينية = مکتبة الثقافة الدينية
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1431ق = 2010م
چاپ	1
شابک	‎987-977-341-473-3
موضوع	تمدن اسلامى - تاريخ کشورهاي اسلامى - تاريخ حلب - تاريخ فاطميان - تاريخ - 297 - 567ق. ايوبيان - تاريخ آفريقاي شمالي - تاريخ - 297-567ق.
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏ع‎‏5‎‏ک‎‏2 35/63 ‏DS‎‏ ‏‎
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتابات ابن أبي‌طي الحلبي في المصادر الإسلامية، اثر شیرین شلبی احمد عشماوی، کتابی است یک جلدی، به زبان عربی با موضوع تاریخ و متون کهن. عشماوی در این اثر، در جمع‌آوری متون مربوط به یحیی بن ابی‌طی حلبی کوشیده است. همچنین، موارد انفراد وی در روایت یک واقعه تاریخی و میزان استفاده پسینیان از متون وی و استفاده وی از متون پیشینیانش را نشان داده است. نوشته‌های حلبی در رابطه با بیان وقایع تاریخی قرن ششم هجری و دولت‌های ایوبیان و فاطمیان و... است.

ساختار

کتاب، حاوی مقدمه و متن اصلی در نه فصل و یک خاتمه است. منابع کتاب، در چند قسمت جداگانه ذکر شده است.

گزارش محتوا

جمع‌آوری نوشته‌های مورخین سابق با وجود همه مشکلاتی که دارد، دارای ارزش بسیاری است؛ چراکه باعث احیای آن مورخ و مکتوبات اوست و باعث فتح باب جدیدی در مباحث تاریخی جدید خواهد شد. محقق کتاب به این دلیل این اثر را برای تحقیقش برگزیده؛ وی یکی از مورخینی که بیشتر آثارش از بین رفته، یعنی مورخ شیعی، یحیی بن ابی‌طی حلبی را به همین دلیل برگزیده است. حلبی دارای مؤلفات فراوانی در حیطه علوم انسانی بوده است. او در ربع اخیر سده ششم هجری/دوازدهم میلادی، تا نیمه قرن هفتم هجری/سیزدهم میلادی، زیست و این دوران معاصر با دولت ایوبی در مصر و شام در اوج اقتدار این دولت بود. حلبی آثار مهمی را در این دوران نگاشت و فرصت ملاقات برخی از معاصرین دهه آخر حاکمان خلافت فاطمیان مصر را داشت و از آنان وقایع مهمی را نقل کرد.

شیوه این تحقیق علاوه بر جمع مکتوبات ابن ابی‌طی حلبی، بر مطالعه آن مکتوبات به‌صورت تحلیلی و تطبیقی با آثار غیر او از مورخان است. در این مسیر، میزان نزدیکی و دوری زمانی مورخ به حلبی، به دلیل اهمیتی که در کشف برخی ویژگی‌‌های شیوه ابن ابی‌طی و جایگاه وی میان دیگر مورخان همدوره‌‌ای‌اش داشته، در نظر گرفته شده است.

بنابراین تطبیق متون ابن ابی‌طی با مورخان پیشینش، در شناخت منابعی که وی در نگاشته‌هایش به آنها اعتماد کرده، سودمند است و مایه کشف برخی منابعی است که وی به آنها اعتماد کرده است. در این تطبیق و مقارنه، روشن شده که برخی روایات وجود دارد که حلبی در نقل آنها تنهاست و بازگشت این مطلب در برخی مواقع به گم شدن منبعی است که حلبی از آن نقل کرده و حفاظت وی از آن نصوص بر اهمیت نوشته‌های او افزوده است.

در این تحقیق، علاوه بر مزایای حلبی، برخی ایرادات وی مانند عدم دقت او در نگاشتن برخی وقایع و تواریخ و نام‌ها نیز مشخص می‌شود.

شیرین شلبی، خاطرنشان می‌سازد: مجموع وقایعی که از نوشته‌های ابن ابی‌طی جمع کرده، در کتاب‌های دیگر مورخان به‌صورت مسلسل و پشت ‌سر هم با حفظ سیاق تاریخی وقایع، ذکر شده است؛ ازاین‌رو هنگامی که وی این روایات را جمع کرده، بسیاری از آنها را یا در مقدمه واقعه یا در بخش بزرگی از موضوع آن و... ناقص یافته است؛ ازاین‌رو، ناچار، ذکر مقدمه‌ای مختصر را در توضیح وقایعی که سابق بر روایت حلبی بوده، لازم دیده است.

وی مشکلاتی را که در همه مراحل تحقیق با آنها روبه‌رو شده برشمرده است؛ از جمله:

1. صعوبت گردآوری نصوص ابن‌ ابی‌طی از میان سطور بسیاری از مؤلفات؛
2. بررسی اسلوب هر مورخی در جهت تشخیص اقتباسات وی از نوشته‌های خودش، برای شناخت نهایت اقتباس وی از ابن ابی‌طی؛

و...

او در شیوه ارائه نظر ابن ابی‌طی در کنار دیگر مورخان نیز تلاش بسیاری کرده است. وی به این نتیجه رسیده که خلاصه‌ای از مطالبی که سابقین بر حلبی ذکر کرده‌اند را بیاورد، سپس نظر مهم‌ترین مورخان پیش از ابن ابی‌طی و هم‌زمان با وی را در این ارتباط ذکر کند و در میان این مباحث، اتفاق و اختلاف نظر او با دیگران را بیان کند یا انفراد او به ذکر برخی از وقایع را نشان دهد. درباره مورخین پس از ابن ابی‌طی که عین روایت وی را ذکر کرده و اشاره‌ای به نام وی نکرده‌اند نیز نظر عشماوی بر این قرار گرفته که این موارد را در متن ذکر نکند؛ چراکه مانع توالی میان وقایع می‌شود؛ ازاین‌رو وی به پیگیری میزان توافق آنان با وی، در حواشی فصول بسنده کرده است.

وی مدت زیادی را صرف بررسی متون نوشته‌های حلبی و شیوه عرضه نمودن آنها کرده است. او در این راستا، دو گزینه پیش رو داشته: اینکه رأسا به این مطالب بپردازد؛ به این معنی که متن هر کتابی را به‌صورت جداگانه ارائه کند؛ اینکه آن را به‌صورت افقی ارائه نماید؛ به این معنی که نوشته‌های ابن ابی‌طی درباره شماری از دولت‌ها را در هرکدام از مؤلفات وی بررسی کند. شیوه اول با این ایراد مواجه بوده که برخی از متون حلبی در بیش از یک کتابش آمده و تکرار شده؛ ازاین‌رو، وی به شیوه دوم روی آورده که این مزیت را داراست که به وی اجازه می‌داده تا وجهه نظر ابن ابی‌طی را به‌صورت کامل، بررسی کند. لذا او فصول‌ تحقیق خود را بر همین اساس تقسیم نموده است.

با توجه به اینکه متن تمام آثار ابن ابی‌طی حلبی متعلق به حوادث قرن ششم هجری/دوازدهم میلادی در اکثر جاهای عالم اسلامی است، نویسنده آن را به‌صورتی تقسیم کرده که بر فهم پشت‌هم‌آیی وقایع کمک کند. وی پس از ارائه ترجمه حلبی، نوشته‌های وی درباره حلب را در صدر مطالب آورده است. اولا به دلیل اهمیت حلب و ثانیا به‌خاطر اینکه حلبی در آنجا به دنیا آمده است؛ ازاین‌رو، وی فصل دوم را به موضوع تاریخ سیاسی و فرهنگی حلب در سال‌های 508 تا 520ق/1114 تا 1126م، اختصاص داده است. وی در فصل سوم، به نوشته‌های وی درباره دولت اتابکی در شام، یعنی سال‌های 522 تا 567ق/1128 تا 1171م، پرداخته است. در فصل چهارم، به عرضه نوشته‌های حلبی درباره وزارت فاطمیه در مصر در سال‌های 556 تا 567ق/1161 تا 1171 پرداخته است. در پنجمین فصل کتاب، به بررسی ارتباط میان دولت اتابکی و خانواده ایوبی از میان نوشته‌های ابن ابی‌طی، در سال‌های 526 تا 569ق/1131 تا 1174م، همت گمارده است. او در فصل‌های ششم و هفتم، به پیگیری نوشته‌های ابن ابی‌طی درباره تاریخ دولت ایوبی دست زده است؛ در فصل ششم، تاریخ این دولت در مصر (568 تا 579ق/1173 تا 1183م) و یمن (569 تا 578ق/1174 تا 1182م) و مغرب را نشان داده و در فصل هفتم، تاریخ آن را در شهرهای شام در سال‌های 569 تا 583ق/1174 تا 1187م و 600ق/1203م و 609ق/1212-1213م. عشماوی در هشتمین فصل کتاب، نوشته‌های ابن ابی‌طی درباره تاریخ خلافت عباسی و دولت سلاجقه در سال‌های 501 تا 529ق/1107 تا 1135م را عرضه کرده است. او در فصل نهم، به ارائه نوشته‌های ابن ابی‌طی حلبی درباره تراجم شیعه، پرداخته است. پس از این نه فصل، خاتمه کتاب آمده که در آن مهم‌ترین نتایجی که در بحث از یحیی بن ابی‌طی حلبی به دست می‌آید، ارائه شده و پس از آن مصادر و مراجعی که در جمع و تحلیل آثار حلبی از آنها استفاده شده، عرضه گردیده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در انتهای اثر ذکر شده است و پیش از آن، منابعی که آثار حلبی از آنها به دست آمده، در چند قسمت مجزا ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.