كتاب الدعاء
| كتاب الدعاء | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | الضبی، ابی عبدالرحمن محمد بن غزوان (نويسنده) بعیمی، عبدالعزیز (محقق) |
| ناشر | مکتبة الرشد ناشرون |
| مکان نشر | عربستان - رياض |
| سال نشر | مجلد1: 1999م , 1419ق, |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب الدعاء، اثر محمد بن فضیل بن غزوان ضبیّ (متوفی 195ق) کتابی است در یک جلد به زبان عربی با موضوع احادیث، ادعیه و اوراد. نویسنده شیعی این کتاب، ادعیه وارده از پیامبر اکرم(ص) را در این اثر جمع کرده است. ظاهراً این اثر، اولین کتاب در عالم اسلام به شمار می‌رود که با این موضوع نوشته شده است.
عبدالعزیز بن سلیمان بن ابراهیم بعیمی تحقیق این کتاب را برعهده گرفته است.
ساختار
کتاب را به لحاظ ساختاری می‌توان به سه بخش اصلی تقسیم کرد؛ در بخش اول، مقدمه مفصلی از محقق کتاب در دو فصل کلی ارائه شده که فصل اول ده جزء دارد و فصل دوم چهار جزء. در بخش دوم کتاب، متن تحقیقشده نویسنده ضمن یکصد و شصت حدیث، ارائه شده. سومین بخش کتاب، فهرستهای فنی آن را ارائه کرده است.
گزارش محتوا
کتاب الدعای محمد بن فضیل بن غزوان ضبی (متوفی 195ق) از جمله کتاب‌هایی است که با سند روایت شده و به دست ما رسیده است. این کتاب ویژگی‌هایی دارد از جمله اینکه میان احادیث پیامبر(ص) و ادعیه‌ای که مورد نیاز مسلمان است، جمع کرده است. همچنین مؤلف این اثر از متقدمین است؛ زیرا در قرن دوم هجری یعنی در اوایل عصر تدوین و تألیف از دنیا رفته است. راویان سند این کتاب، علمای مشهور و بزرگی مانند ابن عساکر هستند و ابن عساکر ناسخ این نسخه خطی نیز بوده است که این امر، باعث سهولت مشقت تحقیق این اثر بوده است. بعلاوه، شیوع استفاده از این کتاب در میان مردم گزارش شده است و همین امر باعث اشتیاق محقق در توسع در تخریج احادیث کتاب (اعم از شواهد یا متابعات) به جهت معرفت درجه حدیث شده است. علاوه بر این‌ها تا جایی که محقق کتاب جستجو کرده، این اثر قدیمی‌ترین کتابی است که با موضوع دعاء به دست ما رسیده است. البته درباره نویسنده آن تعریف درخور و علمی و دقیقی ارائه نشده و این برای اولین مرتبه است که در این اثر، تعریف دقیقی از محمد بن غزوان ضبیّ، ارائه می‌گردد. برخی معتقدند مؤلف این اثر از شیعیان پایبند و دو آتشِ بوده است.[۱]
طریق کتاب چنین است:
- ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة الله بن عبدالله بن حسین دمشقی شافعی معروف به ابن عساکر (متوفی 551ق).
- عالم کوفه ابوالبرکات عمر بن ابراهیم بن محمد بن محمد بن احمد بن علی بن حسین بن علی بن حمزه بن یحیی بن حسین بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب علوی زیدی کوفی حنفی (متوفی 539ق)، امام مسجد ابواسحاق سبیعی در کوفه.
- ابوالفرج محمد بن احمد بن محمد بن علّان کَرَجی کوفی (متوفی 476ق).
- شیخ حنفیه قاضی ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن حسین بن عبدالله بن یحیی بن حاتم جعفی کوفی حنفی معروف به هَرَوَانی (متوفی 402ق).
- ابوجعفر محمد بن جعفر بن محمد بن ریاح اشجعی کوفی.
- ابوالحسن علی بن منذر بن زید اودی کوفی طریقی (متوفی 256ق).
در میان این شش تن، به ترتیب ابن عساکر از استادش ابوالبرکات استماع کرده و وی از ابوالفرج و... تا علی بن منذز بن زید اودی کوفی.[۲]
سماعات متعدد کتاب در صفحه 138 تا 140 از مقدمه محقق ارائه شده است؛ مثلاً در سمت راست صفحه عنوان کتاب نوشته شده: «سمع کتاب الدعاء، لابن فضیل، علی الشیخ ابی الفرج بن الخازن، بقراءة محمد بن الحسن بن علوی بن غبرة الحارثی، ابنه ابوالحسن محمد فی رجب سنة خمس و سبعین و اربعمائة بالکوفة».[۳]
در روایت 126 از کتاب می‌خوانیم: خالد بن ولید دچار بی‌خوابی شده بود. پیامبر(ص) به وی فرمود: آیا کلماتی به تو نیاموزم که هرگاه آن‌ها را بخوانی خوابت بگیرد؟ خالد عرض کرد: بلی یا رسول‌الله. پیامبر(ص) فرمود: بگو «اللهم رب السموات السبع، و ما اظلّت، و الارضین السبع و ما اقلّت، و رب الشیاطین و ما اضلّت، کن لی جارا من شر خلقک جمیعا کلهم، أن یفرط علی احد منهم أو یبغی عز جارک و جل ثناؤک و لا اله غیرک.»[۴]
وضعیت کتاب
در صفحات 487 تا 490 کتاب، رونوشت صفحاتی از نسخه خطی آن به نمایش گذاشته شده است. فهارس فنی کتاب در انتهای آن ذکر شده است که به ترتیب عبارتند از: فهرستهای آیات قرآنی، احادیث نبوی، آثار، أعلام، راویان أحادیث و تعداد روایات هر راوی از آن‌ها، کلمات غریبه، اماکن و بقاع و بلدان و مواقع و ایام، منابع و مآخذ و فهرست موضوعات.[۵]
محقق می‌نویسد: پس از پایان تحقیق کتاب، با نسخه چاپی آن با تحقیق احمد بزرة در کتابخانه لینه مصر مواجه شدم و آن را چاپی بد و پرغلط یافتم که تصحیفات و تحریفات زیادی داشت.[۶]
محقق، تنها یک نسخه خطی از این کتاب یافته که در کتابخانه ظاهریه دمشق به شماره 34 در یک مجموعه از صفحه 47 تا 68 موجود بوده است. این نسخه دربردارنده دو کتاب «الدعاء» محمد بن فضیل و «جزء احادیث و آثار» به روایت علی بن محمد بن هارون بن زیاد ابن عبدالرحمن حمیری است.[۷]
بسیاری از کسانی که به ذکر مصنفات در مورد تراجم پرداخته‌اند، کتاب الدعاء را به محمد بن غزوان منسوب کرده‌اند؛ ابن ندیم، ذهبی، ابن حجر، قرشی، داودی، بغدادی، زرکلی، کحالة، سزکین و دیگران از جمله افرادی هستند که این کتاب را از آن این نویسنده دانسته‌اند. ابن حجر در فتح الباری از کسانی است که از این کتاب نقل کرده است.[۸]
از کارهای محقق در تحقیق این اثر موارد ذیل را می‌توان برشمرد: رونوشت از نسخه خطی بر اساس قواعد املا و اصول کتابت جدید، شماره‌گذاری احادیث به‌صورت سلسله‌وار از اول نسخه تا آخر آن. شماره‌گذاری هر صفحه از نسخه خطی تا مراجعه به آن آسان شود، اشاره به مواضع تضبیب که به دست ناسخ نسخه خطی صورت گرفته و بیان علت این امر در صورت معرفت به آن، تخریج احادیث و آثار از کتاب‌های مختلف روایات که در صورت وجود آن در صحیحین، محقق سکوت اختیار کرده و در صورت وجودشان در کتاب‌های دیگر حکم علما را درباره آن روایت بیان کرده است. التزام در تراجم رجال سند کتاب به دو کتاب تهذيب الكمال و تقريب التهذيب؛ زیرا کتاب اول به ذکر اساتید و شاگردان و تاریخ ولادت و وفات و... شخص مورد نظر اشاره دارد و کتاب دوم به ذکر خلاصه حکم بر روای با بیان طبقه او. جداسازی آیات قرآنی با اشاره به سوره و شماره آیه. شکل دادن کلمات نیازمند به ضبط، ضبط اعلام به حروف به جهت تسهیل خواننده، تعریف اماکن و بلدان وارده در نسخه خطی، توضیح کلمات مشکل و تبیین کلمات مبهم، وضع فهارس فنی مختلف برای کتاب که ذکر شد.[۹]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.