كربلاء في الأرشيف العثماني
| كربلاء في الأرشيف العثماني | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زهران، مصطفی (مترجم)
قورشون، زکریا (مقدمه نویس) منتصر، حازم سعید (مترجم) دیلک، قایا (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دراسه وثائقیه (1840 - 1876م) |
| ناشر | الدار العربیة للموسوعات |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1428 ق یا 2008 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ترکیه عثمانی - روابط خارجی - عراق
زیارتگاههای اسلامی - عراق - کربلا عراق - روابط خارجی - ترکیه عثمانی کربلا - تاریخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 70/9 /ک4ق2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كربلاء في الأرشيف العثماني، تألیف دیلك قایا به زبان عربی در رابطه با تاریخ‌نگاری كربلا در عهد عثمانی در طول سال‌های 1843 الی 1872م است. این اثر به جهت بررسی كتب و منابع آرشیوی كه مورد بررسی قرار داده است، حائز اهمیت است.
ساختار
این اثر؛ مشتمل بر یك مدخل، پنج فصل و یك خاتمه است. در مدخل به تاریخچه كربلا از زمان تأسیس تا دخول تحت حكومت عثمانی پرداخته شده است. در فصل‌ها نیز جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این شهر در عهد عثمانی پرداخته شده و در خاتمه نیز خلاصه‌ای از مباحث آمده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه كتاب، به اهمیت موضوع مورد بحث و علت انتخاب این مقطع زمانی اشاره كرده است: هنگامی كه میگوئیم "كربلا" اولین چیزی كه به ذهن میآید، شهادت امام حسین(ع) نواده سید ما محمد(ص) است. كربلا به موضوع مهمی در ادب عرب، ترك و فارس بدل گشت و از زمان شهادت امام حسین(ع) در نزد تمامی مذاهب اسلامی نوعی تقدس یافت. كربلا همچنین در ارتباطات عثمانی - ایرانی نیز به مكان مهمی تبدیل شد. این اهمیت به سبب وضع دینی، سیاسی و جغرافیایی آن بود، لذا كربلا تنها به عنوان یك مكان دینی مهم شناخته نمى‌شد، بلكه در قرن نوزدهم به میدان نزاع سیاسی بین دول عثمانی و ایران بدل گردید. مقطع زمانی 1843 تا 1872م به لحاظ تلاش‌های دولت عثمانی برا ی تطبیق اصلاحات بر سیاست مركزی حائز اهمیت است.
خلاصه‌ای از مطالب فصل‌های مختلف به ترتیب عبارت است از:
1- ساختار جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی كربلا اولین مطلبی است كه مورد مداقه قرار گرفته است. ساختار جغرافیایی عراق؛ مانند دیگر مناطق بر پایه آب‌ها و قنوات پایه‌ریزی شده است. كربلا از نهر فرات و قنات حسینیه آبیاری مى‌شد. اقتصادش نیز بر مبنای زراعت و تجارت بنا شده بود. این شهر از مهم‌ترین راه‌های تجاری بود كه موقعیت ویژه‌ای بر راه تجاری ممتد بین هند - اروپا و بصره - بغداد و ایران - حلب داشت. با حلول قرن 19 اهمیت راه‌های گردشگری و تجاری منطقه بیشتر نیز شد. فراوانی زوار شیعه نیز در تجارت آن بسیار مؤثر بودند. دولت عثمانی با اهداف تجاری با برخی اصلاحات، شرایط امنیت و راحتی بیشتری را برای زوار فراهم آورد.
به لحاظ ساختار اجتماعی ابتدا ویژگى‌های اجتماع عراق و عشایر ساكن و بدوی و رابطه عشایر با دولت مورد بررسی قرار گرفته است. برای گسترش نفوذ دولت در كربلا كمك‌های ویژه‌ای به كربلا صورت گرفت. در پایان این فصل از كتاب، جداولی نیز از مذاهب عشایر كربلا و سایر مناطق ارائه شده است كه بیانگر آن است كه به لحاظ جهت جمعیتی، غالب عشایر كربلا را شیعیان تشكیل میدهند.
2- اماكن مقدس موجود در كربلا و تطورات تاریخی ضریح‌های موجود در این مكان‌ها و توصیفات و تزئنات به كار رفته در آنها و مساحت ضریح‌ها در ابتدا ذكر شده است. در ادامه تعمیرات صحن‌های مقدس در نجف و كربلا مورد مطالعه قرار گرفته است. پیگیرى‌های ایران در رابطه با بازسازی‌ها و مخالفت دولت عثمانی از مطالب جالب توجه است. در ادامه چگونگی اداره ضرائح و هدایای فراوانی كه در آنها ریخته مى‌شد و نیز موقوفات و اشیاء و كتب موجود در خزائن حرم امیرالمؤمنین(ع) به تفصیل ذكر شده است.
3- در بخش‌های مختلف این فصل ارتباطات عثمانی - ایرانی در عراق و اطراف آن و مشكلات سیاسی ایجاد شده و نیز تأثیرات حادثه كربلا بر این ارتباطات كه منجر به جنگ ایران علیه عثمانی و در پایان معاهده ارز روم در سال 1847م گردید، مورد مطالعه قرار گرفته است. ضعف دولت عثمانی كه روز به روز رو به ازدیاد بود، سبب تضعیف روابط مركز با مناطق دیگر مى‌گردید، لذا تصمیم به وحدت كربلا با مركز از خلال روابط گرفت. در این جهت ورود دول اروپایی در منطقه را محدود نمود. سیاست جدیدی كه در كربلا پیش گرفت، در تنگنا قرار دادن ایران بود تا بدین ترتیب روابط ایران با كربلا را تقلیل دهد. ایران نیز مشكلات دیگری را با دولت عثمانی طرح كرده و یك جنگ دیپلوماسی را با عثمانی آغاز نمود. این جنگ یك نوع مواجهه با انگلیس نیز - كه به سبب مشكله هرات در جنگ دائمی با ایران بود - به شمار مى‌آمد. ایران كه از رویارویی انفرادی با عثمانی ناتوان بود، روسیه را به سوی خود جذب نمود. در نتیجه، جنگ دیپلوماسی در زمین ارز روم در طول سال‌های 1843 الی 1847م بین انگلیس و عثمانی از یك سو و روسیه و ایران از سوی دیگر درگرفت و از آن جا كه هیچ یك از طرفین نزاع به پیروزی نائل نشد، درگیرى‌های عثمانی- ایرانی برای سال‌های طولانی ادامه یافت.
4- پس از امضای معاهده أرز روم در سال 1847م نیز نزاع بین دولت عثمانی و ایران بر مسأله بسط نفوذ بر كربلا آغاز گردید. سیاست ویژه عثمانی در احترام به علمای كربلا و تجلیل از خاندان اهل‌بیت(ع) بهترین راه برای گسترش نفوذ در این شهر بود. در این زمان دولت عثمانی اهتمام خاصی به عتبات عالیات نمود؛ اما برای ممانعت از گسترش انتشار مذهب شیعی توسط زوار و تجار ایرانی سیاست سخت‌گیری در اماكنی را كه آنها از آن گذر می‌كردند، پیش گرفت. از دیگر مواردی كه به عنوان یك سلاح در طول سال‌های طولانی برضد ایران به كار گرفته شد، امراء و اسراء اخراجی ایرانی بود كه اقامت آنها در كربلا تسهیل شد تا دولت هر زمان كه مایل بود، از این قوای سری برضد حكومت ایران استفاده كند.
5- مهم‌ترین اصلاحات اداری در عهد مدحت پاشا انجام گرفت. او زمینه آسایش شیعیان - به عنوان عنصر اساسی منطقه - و ایرانیانی را كه به منطقه سفر می‌كردند، فراهم آورد. خطوط ارتباطی و وسایل نقلیه دریایی و خشكی را تدارکدید. همچنین اصلاحات مالی و عقود ویژه‌ای را وضع نمود تا ایرانیان احساس مساوات كنند.
از مطالب قابل توجه در این كتاب گزارشاتی است كه از برنامه‌ریزی بیگانگان به طرق مختلف برای سلطه بر مناطق شیعه نشین حكایت مى‌كند. البته برداشت‌ها و تحلیل‌های نویسنده - كه برخواسته از دید مادی اوست - با لغزش‌هایی همراه است كه از جمله مى‌توان به دیدگاه او درباره علمای كربلا اشاره نمود. در صفحه 353 چنین مى‌خوانیم: «انگلیس كه به اهمیت كربلا و تأثیرگذاری علما به عنوان برجسته‌ترین طبقه در كربلا به خوبی واقف بود، به وصول وجوهات خمس و زكات و مساعدت‌های دیگری از سوی هند به علماء كربلا و نجف برای بسط نفوذش در مناطق تلاش مى‌كرد... اموال بسیاری زیادی در دست علمای كربلا جمع شده بود و لكن بسیاری از علمای این شهر به تقسیم نمودن ثروت كربلا با علما و مردم ایران رغبتی نداشتند».
وضعیت کتاب
كتاب توسط حازم سعید منتصر و مصطفی زهران از اساتید دانشگاه الازهر با نظارت زكریا قورشون رئیس بخش تاریخ دانشگاه مرمره، از تركی به عربی برگردانده شده است. دو مقدمه به قلم زكریا قورشون و مؤلف در ابتدای كتاب آمده است. در پایان نیز فهرست‌های ذیل درج شده است: 1- مصادر به تفكیك خطی و چاپی 2- مطالب.
پیش از فهرست مطالب نیز سه الحاقیه دیده مى‌شود كه در آن در جداولی اسامی متصرفین و قائم مقام‌های كربلا و دو سند تاریخی آمده است. در پاورقینیز تنها منابع مطالب ذكر شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
وابسته‌ها
رحلة الفرنسي تافرنيية إلی العراق في القرن السابع عشر سنة 1676 (تعريب)
شهریار جاده‌ها؛ سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 1
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 2
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 3
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 4
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 5
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 6
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 7
موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين جلد 8