مرو، بازسازی جغرافیای تاریخی یک شهر بر پایه نوشته‌های تاریخی و شواهد باستان شناسی
| مرو: بازسازی جغرافیای تاریخی یک شهر بر پایه نوشته‌های تاریخی و شواهد باستان شناسی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سید سجادی، سید منصور (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | بازسازی جغرافیای تاریخی یک شهر بر پایه نوشته‌های تاریخی و شواهد باستان شناسی بازسازی جغرافیایی تاریخی یک شهر بر پایه نوشته‌های تاریخی و شواهد باستان شناسی |
| ناشر | سازمان ميراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-7483-99-6 |
| موضوع | مرو مرو - باستان شناسی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 2121 /ر7س9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مرو بازسازى جغرافياى تاريخى يك شهر بر پايه نوشته تاريخى و شواهد باستان شناسى اثر دكتر سيد منصور سيد سجادى و به زبان فارسى است. اين كتاب دربازسازى جغرافياى تاريخى مرو و شهرهاى وابسته به آن از پيش از تاريخ تا زمان هجوم مغولان مى‌باشد كه بر اساس شواهد باستان شناسى و مدارک مكتوب تهيه شده است.
گزارش محتوا
مرو از شهرهاى كهن خراسان بزرگ است كه در طول تاريخ همواره مورد توجه گروه‌هاى مختلف مردم از سلطان، امير، عالم، كاسب، هنرمند و غيرهم بوده است؛ اما تاكنون كمتر تحقيق جامع و مانعى درباره آن صورت گرفته است.
چنانچه در در آمد كتاب آمده است، باقى مانده‌هاى گذشته اين شهر كهن امروزه به شكل تپه‌ها و ويرانه‌هاى كاخ‌ها، كوشك‌ها، كانال‌ها و بناهاى گوناگون ديگرى در شمال شهرك بايرامعلى در استان مارى باقى مانده است. واحه مرو در زبانه جنوبى آسياى مركزى و در مرزهاى قره قوم بين كپت داغ، بخش‌هاى شمالى كوه‌هاى البرز شرقى و رودخانه آمو دريا واقع شده است.
در خلال حكومت پارتيان، مرو گسترش بيشترى پيدا كرد، بناها، معابد و خانه‌هاى جديدى در خارج از ديوار گبر قلعه ساخته شد و اين شهر به يكى از مراكز و ايستگاه‌هاى بسيار مهم راه ابريشم تبديل شد. در سال‌هاى نخستين حكومت ساسانيان ابتدا گبرقلعه به صورت شهرى باقى ماند و ارك كهن مركز آن شد.
از ديدگاه سياسى ادارى و فرهنگى، مرو همواره جزيى از خراسان بزرگ بوده كه آن هم به نوبه خود يكى از وسيع‌ترين ايالت‌هاى موجود در فلات ايران به شمار مى‌رفته است.
مرو در سر راه چين به اروپا واقع شده و در حقيقت پيوند فرهنگى و تجارى بين دو دنياى جدا و بيگانه از يكديگر بوده است. راه واسط كه با نام راه ابريشم شناخته شده، در حقيقت بيش از يك راه بوده است.
جدا از قبايل گوناگون ايرانى و غير ايرانى كه پيش از دوران هخامنشيان در واحه مرو مى‌زيسته‌اند، از اين دوره به بعد اقوام و ملت‌هاى ديگرى به شهر مرو و اطراف آن راه يافته و آثارى از خود باقى گذاشته‌اند كه اهم آنان عبارتند از: مقدونيان، سلوكيان، پارتيان، ساسانيان در دوران پيش از اسلام و تركمانان پس از دوره اسلامى.
در دوران پيش از اسلام و در سنت‌هاى زردشتى مرو يكى از بهترين سرزمين‌هاى اهورا آفريده به شمار مى‌رفته و در نتيجه مركز پرجوش و خروشى براى تبادلات فكرى و علمى بين زردشتيان، مسلمانان، مسلمانان، مسيحيان نستورى، بتودائيان و مطمئنا پيراوان ساير مذاهب كم اهميت تر يا كم شناخته شده ديگرى بوده است.
تاكنون كتاب مستقلى درباره جغرافياى تاريخى مرو؛ همچون كار تومانويچ، درباره هرات و ريچاردفراى درباره بخارا نوشته نشده، او اين كار درباره مرو و سرزمين‌هاى اطراف آن، با تفاوت‌هاى بسيار با كتاب‌هاى مورد اشاره نخستين نمونه در نوع خود به شمار مى‌رود.
اصل اين تحقيق بر مبناى پژوهش‌هاى باستان شناسى انجام شده، در محل مرو قديم و سپس تطابق نتايج به دست آمده، با بررسى‌ها و كاوش‌هاى باستان شناسان روسى، تركمنى، انگليسى، ايتاليايى، استوار شده و سپس حاصل بررسى‌ها و كشفيات باستان شناسى انجام شده، دهه‌هاى اخير، با نوشته‌هاى مورخان دوران اسلامى، از كتاب هى حدود العالم من المغرب الى المشرق و نوشته‌هاى كسانى؛ چون مقدسى، استخرى، ابن حوقل، جيهانى و ياقوت حموى استفاده بسيار شده است.
ويژگى‌ها
مهم‌ترين مزيت اين كتاب را مى‌توان فتح باب در زمينه مروشناسى و يا تحقيق در جغرافياى تاريخى هر يك از ديگر شهرهاى خراسان بزرگ؛ چون بلخ، بخارا، خوارزم، سمرقند و جز آن دانست. اين اثر به محققان اين امكان را مى‌دهد تا با مطالعات بيشتر، ابعاد مختلف تاريخ، فرهنگ و اقتصاد مرو را به صورت تخصصى بررسى نمايند و به تكميل مندرجات اين اثر كمك كنند.
ديگر ويژگى برجسته كتاب، تبيين جغرافياى تاريخى براساس مدارک باستان شناسى است كه علاوه بر تازگى اين شيوه، به لحاظ عدم دسترسى عمومى دانش پژوهان ايرانى به گزارش‌هاى باستان شناسان مرو حائز اهميت بسيار است. به ويژه كه تخصص مؤلف در رشته باستان شناسى اين مبحث را از پختگى و غناى زيادى بهره‌مند كرده است. اما گستردگى موضوع و ارتباط بحث با رشته‌هاى تاريخ، ادبيات و فلسفه كاستى‌هايى را نيز در اين كتاب ايجاد كرده است كه از جمله آن بايد به تكرار، تطويل و اطناب در برخى مباحث اشاره كرد. چنان كه بعضى مطالب چند بار تكرار شده و يا نكات واضح و صريح مورد تفسير و بازگويى واقع شده است.
ساختار
كتاب حاضر از يك مقدمه كوتاه، يك درآمد، هفت فصل و يك پيوست تشكيل شده است. فصل اول به بررسى منابع موجود تحقيق درباره خراسان و مرو به صورت اخص و آسياى مركزى به صورت اعم مى‌پردازد. اين بخش از كتاب از سه بخش تشكيل شده است. در بخش اول، منابع دوران اسلامى كه مسائل و مباحث گوناگون، به خصوص جغرافياى تاريخى سرزمين‌هاى اسلامى را معرفى كرده است، مورد بررسى قرار گرفته است. اين منابع دوران اسلامى كتاب‌هايى هستند كه به زبان عربى يا زبان فارسى نوشته شده و در آنها به خراسان به صورت يكى از مهم‌ترين ايالات امپراتورى اسلامى و شهر مرو به صورت يكى از شهرهاى مهم خراسان پرداخته‌اند. قابل ذكر است كه صورت منبع ارائه شده، در اين بخش كامل نيست و تنها آن گروه از منابعى كه به صورت مستقيم و غير مستقيم با مرو مرتبط بوده‌اند، بررسى شده است.
در همين بخش، بررسى‌ها و تحقيقات انجام شده در ساليان اخير و نوشته‌هاى محققان معاصر اعم از ايرانى، اروپايى نيز معرفى شده‌اند. بخش دوم اين فصل، به تحليل موقعيت مرو و شهرهاى وابسته به آن از نظر جغرافى‌دانان و مورخان مسلمان در دوران پيش از هجوم مغولان مى‌پردازد. سومين بخش اين فصل مربوط به تحقيق و بررسى در مورد شواهد و مدارک باستان شناسى است كه صرفنظر از اطلاعات باستان شناختانه خود در مورد منطقه مرو، اطلاعات ذى قيمتى درباره تطبيق نوشته‌هاى كهن با داده‌هاى باستان شناسى را ارائه مى‌كنند.
فصل دوم كتاب، به معرفى مختصرى از خراسان و ماوراءالنهر و جايگاه خراسان در سرزمين‌هاى اسلامى و جايگاه مرو در خراسان اختصاص يافته است. اين فصل، از چهار بخش تشكيل شده است. پس از بخش اول كه شامل مقدمه كوتاهى درباره اين مبحث است. در بخش دوم، نظر كوتاهى به سرزمين خراسان، موقعيت و جايگاه آن در فلات ايران و سرزمين‌هاى اسلامى انداخته شده است. سومين بخش اين فصل، به اطلاعاتى راجع به حدود و مرزهاى خراسان و بالاخره بخش جهارم به تقسيمات داخلى خراسان و تقسيم بندى‌هاى ادارى - سياسى آن در سده‌هاى اوليه اسلامى و شهرهاى آن اختصاص داده شده است.
بخش اول فصل سوم كتاب، بر اساس شواهد و مدارک مكتوب تاريخى درباره منطقه مرغيانه پيش از اسلام بحث مى‌كند و بخش دوم آن بر اساس بررسى‌ها و كاوش‌ها و شواهد باستان شناسى سده اخير، به شناسايى مرو باستانى و تاريخى و شهرهاى اطراف آن در دوره‌هاى پيش از تاريخ اختصاص داده شده است.
فصل چهارم كتاب، مربوط به دوران اسلامى است. اين فصل كه براساس نوشته‌هاى مورخان مسلمان و يافته‌هاى باستانى از دوران اسلامى تنظيم شده، هفت بخش مى‌شود. بخش اول به تاريخ مختصر شهر و ارتباط آن با ساير ايالات شرقى دولت اسلامى پرداخته است و در اين ارتباط مدارک و شواهد به دست آمده از دوران اسلامى مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته‌اند و همچنين نوشتار كوتاهى نيز در زمينه تشريح وضعيت آب و هوا، طبيعت و زمين منطقه مرو چنان كه مورخان و جغرافيدانان اسلامى تشريح كرده‌اند، آمده است. بخش دوم، مربوط به موقعيت جغرافياى شهر در نوشته‌هاى دوران اسلامى است و سومين بخش، به وجه اشتقاق نام شهر و معنى آن پرداخته و نام مرو را در متون پيش از اسلامى، اسلامى و دوران جديد بررسى مى‌كند. چهارمين بخش اين فصل مربوط به نام بانيان شهر با إتكا بر منابع و شواهد باستانشناسى، اساطيرى، تاريخى، و روايات تاريخى موجود است. در بخش‌هاى پنجم و ششم و هفتم اين فصل به ترتيب وضعيت معمارى، محلات، مساجد، مدارس، كتابخانه‌ها و ساير بناهاى شهر مورد توجه قرار گرفته و معرفى شده‌اند.
فصل پنجم اين نوشته، مختص است به شهرك‌ها و شهرهاى وابسته و نزديك به مرو. در اين بخش ساير مراكز كوچك‌تر؛ يعنى روستاهاى مرو نيز مورد بحث و تحقيق قرار گرفته‌اند.
فصل ششم، شهرهاى ديگر منطقه را مورد بررسى قرار مى‌دهد كه نقش عمده‌اى در گسترش فرهنگ و اقتصاد واحه مرو داشته‌اند. اين فصل به پنج بخش تقسيم مى‌شود و در آن شهرهاى نسا مرورود، سرخس و ابيورد و روستاهاى وابسته به آنها معرفى شده‌اند.
آخرين و هفتمين فصل كتاب، وضعيت اقتصادى - اجتماعى واحه مرو را از زمان رسيدن تازيان تا زمان هجوم مغولان مورد بحث قرار مى‌دهد. در اين فصل مسائل اجتماعى، فرهنگى، مذهبى و سياسى شهر در اولين بخش مورد بحث قرار مى‌گيرد. بخش دوم، به تشريح فعالیت‌های شغلى و نيروى انسانى مى‌پردازد و سومين بخش آن به آب و منابع آبى شهر و منطقه اختصاص يافته است. چهارمين و آخرين بخش اين فصل راه‌هاى ارتباطى بين مرو و ساير شهرها را با توجه به نوشته‌هاى مروخان دوران اسلامى مورد تجزيه و تحليل قرار مى‌دهد.
وضعیت کتاب
يك جدول گاه‌نگارى تاريخى، از روند تاريخى گسترش تمدن در منطقه براى آشنايى بيشتر با چگونگى آغاز تمدن و فرهنگ در مرغيانه و ادامه آن تار زمان هجوم مغولان و يك پيوست از شرح مختصر محوطه‌ها، شهرها و دژهاى دوران پارتى و ساسانى و اسلامى به همراه بعضى از تصاوير آن در پايان كتاب، نيز لحاظ شده است.
منابع مقاله
- متن و مقدمه كتاب.
- مرو؛ بازسازى جغرافيا تاريخى يك شهر، نوشته دكتر محسن رحمتى.