منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر
| منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آشتیانی، سید جلال‌الدین (گردآورنده) |
| ناشر | دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم، مرکز انتشارات |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| موضوع | عرفان - ايران - مجموعهها
فلسفه اسلامی - مجموعهها فيلسوفان اسلامی فيلسوفان ايراني |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | BBR 15 /آ5م8 1378 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران از عصر میرداماد (متوفی 1041ق) و میرفندرسکی (متوفی 1050ق) تا زمان حاضر مجموعه رساله‌هایی فلسفی، عرفانی و کلامی از دوران صفویه تا عصر حاضر است که توسط سید جلال‌الدین آشتیانی(1304-1384ش)، گردآوری شده است. نویسنده در این کتاب سیر حکمت، فلسفه و عرفان در کشور و کیفیت رشد آن در این سرزمین تاریخی در چهار قرن اخیر در دسترس علاقه‌مندان و دانشمندان قرار می‌دهد.
ساختار
این مجموعه چهارجلدی، شامل 25 رساله است که گردآورنده ضمن تصحیح همه آن‌ها، علاوه بر مقدمه کلی و مفصلی که به هر یک از چهار جلد نوشته، برای هر یک از رساله‌ها نیز، مقدمه‌ای جداگانه و مختصر نوشته و در آنجا به معرفی مؤلفان و رساله‌ها پرداخته است[۱].
گزارش محتوا
در مقدمات ابتدای هر جلد، مطالبی پیرامون رساله‌های ذکر شده در همان جلد، آمده است.
جلد اول
جلد اول، شامل هشت رساله از هفت فیلسوف عصر صفوی به شرح زیر است که ضمن تصحیح رساله‌ها و تعلیقه‌نگاری در مقدمه‌ای به معرفی آن‌ها پرداخته است:
- حدوث دهری میرداماد؛ گردآورنده رساله‌ای مستقل نگاشته که در آن به معرفی کامل افکار و اندیشه میرداماد پرداخته و در ضمن مقاله خود، منتخباتی نیز از میرداماد درباره حدوث دهری با استفاده از قبسات و دیگر آثار او و چگونگی انصاف ماهیت به وجود و علم حق‌تعالی آورده است[۲].
- منتخباتی از رساله صناعیه میرفندرسکی؛ از این فیلسوف بزرگ مشایی، آثار مکتوب قابل ملاحظه‌ای به‌جا نمانده جز چندین رساله مختصر که از جمله آن‌ها همین رساله صناعیه و رساله حرکت است که گردآورنده ضمن تصحیح و تعلیق، به بررسی و تحلیل رساله صناعیه پرداخته و افکار و اندیشه میرفندرسکی و مطالب رساله صناعیه را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است[۳].
- منتخباتی از رساله حرکت میرفندرسکی؛ گرچه در عنوان منتخباتی از رساله حرکت آمده، ولی گردآورنده همه رساله را تصحیح کرده و در اینجا آورده و بر مبنای مشاء که روش فلسفی میرفندرسکی است، به تجزیه‌وتحلیل رساله پرداخته و با تعلیقات مفصل خود بر این رساله مختصر، افکار و اندیشه این فیلسوف بزرگ را بررسی نموده است[۴].
- منتخبات فلسفی صدر‌الدین محمد بن ابراهیم شیرازی(979-1045ق)؛ گردآورنده در این رساله تقریباً مفصل، موضوعاتی را انتخاب کرده و با استفاده از کتاب‌های مختلف ملاصدرا، به تبیین دیدگاه وی پرداخته و در پانوشت‌ها نیز، اقوال دیگر حکما نقل و نقد شده است. اصالت الوجود و مفهوم آن، وجود ذهنی و ظهور ظلّی، در بیان اثبات مبدأ وجود و تحقیق در وحدت حق و صفات کمالیه وجود واجبی، در بیان کیفیت شوق هیولا به‌صورت، از جمله مسائلی است که در این رساله مورد بحث و بررسی قرار گرفته است[۵].
- اثبات واجب از ملا رجبعلی تبریزی (-1080ق)؛ این رساله شامل یک مقدمه و پنج مطلب و یک خاتمه است که گردآورنده ضمن تصحیح و نگارش مقدمه مختصر بر آن، به بررسی احوال و آثار ملا رجبعلی تبریزی پرداخته و کل رساله را در دوازده فراز تقسیم و به شرح بسط آن پرداخته است. ازآنجایی‌که ملا رجبعلی حکیم مشایی است و این رساله نیز بر اساس آموزه‌های مشاء به نگارش درآمده و لغزش‌هایی در آن به چشم می‌خورد، گردآورنده با دقت تمام و با تسلط بی‌نظیر خود به تمام لغزش‌ها در تعلیقات اشاره و خود به بیان مطلب پرداخته و در واقع این رساله را شرح و تصحیح انتقادی کرده است[۶]. مطالب کتاب بدین ترتیب است: مقدمه، در بیان معنای وجود و معنای اشتراک لفظی و معنوی. مطلب اول، در اثبات واجب‌الوجود بالذات؛ مطلب دوم، در اثبات «احدیت» بالذات، یعنی نفی ترکیب؛ مطلب سوم، در اثبات «واحدیت» بالذات، یعنی نفی شریک؛ مطلب چهارم در بیان آنکه صفت عین ذات نمی‌تواند بود و مطلب پنجم، در بیان آنکه اشتراک لفظ وجود و موجود مین واجب تعالی و ممکنات اشتراک لفظی است نه معنوی. خاتمه، در بیان احادیثی که بر دو مطلب اخیر شاهدند[۷].
- منتخبات فلسفی ملا عبدالرزاق لاهیجی(- 1072ق)؛ عنوان رساله‌ای است در بیان افکار و آثار لاهیجی. گردآورنده در این رساله، با توجه به آثار لاهیجی به‌ویژه شرح «تجرید الإعتقاد»، «گوهر مراد» و «حاشیه بر اشارات»، به بررسی افکار و اندیشه وی پرداخته و بدین‌وسیله، لاهیجی را معرفی نموده است[۸].
- تعلیقات بر شفاء (منتخبات فلسفی آقاحسین خوانساری)؛ عنوان حواشی است از آقاحسین خوانساری(1016-1098ق) بر شفای ابن سینا؛ گردآورنده علاوه بر تصحیح و تعلیق بر این حاشیه، در مقدمه‌ای به معرفی آثار و بیان افکار و اندیشه و احوال آقا حسین خوانساری پرداخته است. تعلیقات مرحوم جلال‌الدین آشتیانی در این حاشیه، نوعاً از کلمات ملاصدرا و شفا استخراج شده و در بعضی موارد هم خود مرحوم جلال‌الدین آشتیانی به‌نقد حاشیه خوانساری پرداخته است و نشانی متن شفا را در پاورقی داده است[۹].
- رساله مسالک الیقین از ملا محمد شمسای گیلانی (982-1064ق)؛ مرحوم آشتیانی ضمن تصحیح و نگارش مقدمه‌ای بر این رساله، با تعلیقات انتقادی خود به ایراداتی که شمسا به ملاصدرا گرفته جواب مستدل داده و مأخذ کلمات وی را نیز، بیان کرده است. وی در این تعلیقات، نوعاً به بیان اشتباهات ملاشمسا پرداخته و به‌طور مفصل علل انحراف وی را بیان داشته است[۱۰].
جلد دوم
جلد دوم، شامل هشت رساله منتخب و کامل فلسفی از هفت تن از فیلسوفان شیعه دوره صفوی به شرح زیر است:
- حاشیه بر شفا از سید احمد علوی عامل اصفهانی (زنده در 1046ق)؛ گردآورنده ضمن تصحیح این حاشیه، با نگارش مقدمه مفصل و تعلیقات سودمند، به‌نقد و بررسی آن پرداخته است. در بخشی از این حاشیه، ابن سینا و هم محشی، به مسئله مثل نوریه پرداخته‌اند که مرحوم جلال‌الدین آشتیانی هم مبانی شیخ و هم مطالب محشی را در این مسئله به‌نقد کشیده است، گرچه اذعان می‌دارد سید احمد علوی تسلط کافی به کلمات شیخ دارد. بخش دیگر این حاشیه در «علم حق به حقایق وجودی» است که جناب سید احمد علوی و حواشی مفصلی بر این بخش دارد و مرحوم جلال‌الدین آشتیانی نیز، به‌تبع متن و حاشیه، تعلیقات مفصلی بر این بخش نوشته است که به مبانی ملاصدرا در علم حق اشاره دارد[۱۱].
- شرح بر قبسات میرداماد از محمد بن علیرضا بن آقاجانی (قرن یازدهم)؛ گردآورنده بخش‌هایی از این شرح را آورده و ضمن تصحیح، با مقدمه و تعلیقات مختصر خود، آن را تکمیل کرده است. ازآنجایی‌که بیشتر بخش‌های شرح قبسات در این بخش از کتاب آمده است و بیم آنکه حجم کتاب بیش‌ازحد معمول شود، باعث شد مرحوم جلال‌الدین آشتیانی از شرح و تفصیل آن خودداری کند[۱۲].
- رسالة في صنوف الناس عند رجوعهم الی دار البقاء از شیخ حسین تنکابنی (متوفی 1101 یا 1105)؛ تنکابنی یکی از شاگردان و مریدان ملاصدراست. از وی آثار قابل ملاحظه‌ای به‌جا نمانده است و هر آنچه مانده، چه حواشی و چه رساله‌ای مستقل، تلخیص و یا شرح مؤلفات ملاصدراست. بنا بر برخی از نوشته‌ها، وی تا سال 1105ق زنده بوده است. تنکابنی انواع محشوران در قیامت را به اعتبار تفاوت درجات مردم در علم و عمل به شش دسته تقسیم نموده است و در این مسئله عیناً مشرب ملاصدرا را بازنویسی و بازگو کرده است. از تحریر مسائل پیداست که تسلط کافی بر مبانی فلسفی دارد. گردآورنده این چهار صفحه رساله را تصحیح و در این بخش از کتاب گنجانده است[۱۳].
- رساله‌ای در وحدت وجود از شیخ حسین تنکابنی؛ تنکابنی در این رساله در تحریر مسئله وحدت وجود مانند رساله قبلی بر اساس مسلک مرحوم جلال‌الدین آشتیانی خود مشی نموده است. البته، از نقل عین عبارات ملاصدرا خودداری کرده و مطالب مرحوم جلال‌الدین آشتیانی را نیز، به قلم خویش آورده است. گردآورنده نیز، همین رساله را بدون مقدمه و تعلیقه در پی رساله قبلی آورده است[۱۴].
- منتخبات فلسفی از قوام‌الدین حکیم رازی؛ عنوان یکی از رسائل این مجموعه است که مطالب آن توسط مرحوم آشتیانی انتخاب و ضمن تصحیح در این اثر گنجانده شده است. وی یکی از تلامیذ عالی‌مقام حوزه فلسفی اصفهان و از مدرسان حکمت در دوران صفویه است که مدت‌ها به حوزه درس حکیم ملارجبعلی تبریزی حاضر شده است. در کلمات وی، اضطراباتی هست که نویسنده تمام آن موارد را، چه در مقاله ملا رجبعلی و چه در این مقاله، طرح کرده و جواب داده است. این رساله نام خاصی ندارد. آنچه مسلم است این رساله از وجود، تقسیم موجود به واجب و ممکن و تحقیق حق در او، تقسیم موجود به کثیر و واحد، لواحق وحدت و کثرت، تقسیم موجود به جوهر و عرض، تحقیق در ماهیت مضاف، تحقیق در ماهیت جسم، اثبات عقل و نفس و بیان نسبت هر یک به دیگری، بحث کرده است[۱۵].
- منتخبات فلسفی از محمد رفیع پیر‌زاده؛ عنوان رساله‌ای است که مطالب آن برگرفته از کتاب «المعارف الإلهیه» است. آشتیانی دو قسمت از این کتاب را انتخاب کرده و پس از تصحیح در این مجموعه آورده است. قسمت اول آن شامل خطبه کتاب و سبب تألیف آن و بیان موضوع فلسفه، با تقریری غیر آنچه در آثار دیگر حکما عنوان شده، نوشته است. قسمت دوم، مشتمل است بر احوال و اقسام علل و تحقیق و علت فاعلی. نویسنده در این مقدمه به بررسی افکار و اندیشه فلسفی مؤلف پرداخته و در مواردی که نیاز بوده، با تعلیقه خود، به‌نقد و بررسی مطلب صاحب رساله می‌پردازد. از جمله این موارد مسئله جعل است که در فلسفه از آن دسته مسائلی است که حکما در تبیین آن به اختلاف رفته‌اند[۱۶].
- تعلیقات شفا؛ رساله‌ای است از محمدباقر سبزواری (1017-1090ق). مرحوم آشتیانی از حواشی این محقق بر کتاب شفا، دو قسمت را انتخاب کرده: یک قسمت تعلیقات او بر اول کتاب که در بیان حقیقت موضوع علم و فلسفه و بخش دیگر برخی از مباحث علل و معلولات در تعریف ابداع، یعنی «تأسیس الشی‌ء بعد لیس مطلق» و چند مسئله از جمله این قاعده «الممکن من حیث ذاته ان یکون لیس و من وجود علته این یکون أیس» است کلمات اهل تحقیق در این مسئله «حدوث ذاتی» بسیار مضطرب است و کلام شیخ نیز در اشارات و شفا در نهایت اجمال است؛ بنابراین، مرحوم جلال‌الدین آشتیانی به تبیین مراد و معنای این قاعده پرداخته است[۱۷].
جلد سوم
این مجموعه شامل پنج رساله فلسفی از پنج فیلسوف بزرگ ایران‌زمین دوره صفویه است.
آشتیانی مثل جلدهای پیشین ضمن نگارش مقدمه بر کل کتاب، هر پنج رساله را تصحیح و با تعلیقات و با مقدمه‌ای جداگانه‌ای بر تک‌تک رساله‌ها مشکلات آن‌ها را به‌خوبی حل کرده است.
- اثولوجیا؛ عنوان کتابی است از فلوطین با تعلیقات قاضی سعید قمی(زنده 1104ق)[۱۸]. حکیم آشتیانی ضمن نگارش مقدمه مفصلی که در آن، به معرفی کتاب اثولوجیا، افکار و اندیشه فلوطین و طرح اشکالاتی بر بعضی از نظریات شیخ یونان و جواب آن‌ها، سست دانستن بعضی از نظریات وی و مقایسه نظریات فلوطین با حکمای اسلامی به‌ویژه با ملاصدرا پرداخته و بعد به‌تفصیل درباره افکار، اندیشه و زندگی و آثار اساتید و تعلیقات قاضی سعید و نوع بررسی نظریات ابن سینا و ملاصدرا و ترجیح اقوال آن‌ها مطالبی را آورده و به بیان نظریه خود در این‌گونه موارد پرداخته است. سپس، متن تصحیح شده چهار میمر از اثولوجیا با تعلیقات آشتیانی و پس‌ازآن، تعلیقات مفصل قاضی سعید با تعلیقات مختصر مرحوم جلال‌الدین آشتیانی بر تعلیقات قاضی آمده است. مرحوم جلال‌الدین آشتیانی در این تعلیقات مستندات قاضی را مشخص و در مواردی هم نقدی بر نظریات وی زده است[۱۹].
- زواهر الحکم عنوان رساله‌ای از میرزا حسن لاهیجی (-1121ق) در علم الهی به زبان عربی است. آشتیانی ضمن تصحیح این رساله تمام آن را در این مجموعه گنجانده و با نگارش مقدمه‌ای مختصر به شرح‌حال وی پرداخته است. این رساله شامل یک مقدمه و سه مقصد است و هر مقصدی در سه باب و هر بابی هم در چندین مطلب و هر مطلبی هم در چندین فصل تنظیم و تدوین شده است. از تعریف و موضوع حکمت و چند مسئله دیگر در مقدمه این اثر بحث شده است. وی، تقسیم وجود و اقسام آن را در باب اوّل و طبیعیات را در باب دوم و الهیات را در باب سوم بررسی نموده است[۲۰].
- أصول الأصول؛ عنوان رساله‌ای از ملا نعیما طالقانی (زنده در 1152ق) است. این رساله به‌طور مستقل با مقدمه مفصل آشتیانی که در آن موارد تأثیرپذیری ملانعیما از ملاصدرا را نشان داده است[۲۱].
- عون اخوان الصفا علی فهم کتاب الشفاء، عنوان رساله‌ای است از بهاء‌الدین محمد اصفهانی(1062-1137ق) مشهور به فاضل هندی یکی از فقهای طراز اوّل شیعه و یکی از محققان بنام اواخر دوران سلاطین صفویه است. یکی از آثار او تلخیص کتاب شفاست که در آن ضمن حذف مکررات عبارات شفا و بیان مطالب با عباراتی روان که از ویژگی‌های قلم توانای اوست، مشکلات این کتاب را نیز حل نموده است. آشتیانی ضمن تصحیح و نگارش مقدمه بخش‌هایی از کتاب عون اخوان الصفا علی فهم کتاب الشفاء را در این قسمت از منتخبات آورده است[۲۲].
- شرح اسرار اسماء حسنی یا اسرار حسینی، عنوان رساله‌ای است از ملا عبدالرحیم دماوندی رازی. این رساله، آخرین رساله جلد سوم کتاب، شامل مباحثی در تصوف و عرفان است که با قلمی روان نوشته شده و حکایت از خبرگی مؤلف دارد. این رساله در 37 مفتاح تدوین شده و اوّلین مفتاح درباره صانع و آخرین آن در بیان توبه است[۲۳].
جلد چهارم
چهارمین جلد این مجموعه شامل شش رساله از شش فیلسوف ایرانی است. آشتیانی ضمن نگارش مقدمه‌ای مفصل به مشکلات کار علمی و جایگاه فیلسوفان بزرگ اسلامی و حوزه‌های تدریس آن‌ها و چگونگی آماده کردن آثاری که در این مجموعه به چاپ رسیده و مقدمات هانری کربن و چندین مسئله پراکنده دیگر، اشاره کرده است.[۲۴].
- حکمت صادقیه، عنوان رساله‌ای است از ملا حمزه گیلانی که حاوی تقریرات درس مولانا ملا محمدصادق(-1134ق) اردستانی است. رساله حاضر در 29 فصل که عمدتاًً مباحث آن درباره نفس و حیات نباتی آن است، همراه با دیگر مسائل فلسفی به‌ویژه طبیعیات مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. آشتیانی، ضمن تصحیح این رساله با نگارش تعلیقات مفصل بر آن، تمام مواضع مجمل آن را توضیح داده و بر غنای کتاب افزوده است.[۲۵].
- ثمرة الفؤاد فی نبذ من مسائل المعاد، عنوان رساله‌ای است از ملا اسماعیل خواجوئی(متوفی شعبان 1173ق) در مسئله معاد است که ملا اسماعیل به سبک متأخران از حکمای ملاصدرا این رساله را تحریر کرده است؛ ولی با توجه به وضعیت آن زمان اصفهان که اهل معاد و تعقل را تکفیر می‌کردند، خیلی با احتیاط به مسائل و اسرار معاد پرداخته تا چماق تکفیر فرق او را نشکافد. آشتیانی علاوه بر تصحیح و مقدمه‌ای که در آن به زندگی ملا اسماعیل پرداخته، با تعلیقات سودمند خود و بعضاً از خود مؤلف که با کلمه «منه» مشخص شده، مشکلات و موارد مجمل آن را گویا کرده است.[۲۶].
- رساله در ابطال زمان موهوم، عنوان رساله‌ای است از ملا اسماعیل خواجویی. ملا اسماعیل در این رساله به بررسی زمان و زمان موهوم پرداخته و با توجه به کلمات حکما به‌ویژه میرداماد، این رساله را تدوین نموده و آشتیانی نیز، ضمن تحقیق و مقابله آن با چند نسخه، با تعلیقات خود به غنای رساله افزوده است[۲۷].
- المبدأ و المعاد، عنوان رساله‌ای از آقا محمد بیدآبادی (-1198ق) به زبان فارسی است. این رساله که در یک مقدمه و سه قسم و هر قسمی در چندین فصل و یک خاتمه تدوین شده است، مسائل مبدأ و معاد را با قلم روان و ساده به‌اختصار بیان کرده است. قسم اوّل در معرفت توحید شامل ده فصل و قسم دوم شامل سیزده فصل درباره دایره نقطه وجود و «احدیت» و «واحدیت» است و قسم سوم در معاد در چهار فصل تدوین شده است. آشتیانی در مقدمه این رساله، ضمن معرفی بیدآبادی و آثار او، از نامه‌ای عرفانی که شامل دستورالعملی از بیدآبادی است، یاد کرده و سپس متن تصحیح شده این رساله مختصر را با چند تعلیقه در این بخش از منتخبات آورده است[۲۸].
- قرة العیون، عنوان رساله‌ای است از ملا محمدمهدی نراقی (متوفی 1209ق). در این اثر، مباحث و احکام مربوط به وجود و ماهیّت به‌گونه‌ای عمیق و دقیق و با نظم خاصی در چهارده فصل مورد بررسی قرار داده شده است. نراقی با استناد به کلمات فیلسوفان اشراقی و مشایی به روش حکمت متعالیه احکام وجود و ماهیّت را بررسی نموده و در موارد اختلافی با(قلت) به داوری پرداخته و بیشتر قول ملاصدرا را ترجیح داده است. مرحوم آشتیانی در مقدمه خود بر این اثر می‌نویسد: یکی از آثار نفیس نراقی در حکمت الهی کتاب مختصر او به نام قرة العیون، است. حقیر این رساله(قرة العیون) را جهت تدریس در دانشکده انتخاب نموده و با تحریر و تقریر مسائل کتاب به زبان فارسی و تشریح بعضی از مشکلات و تذکر برخی از نکات لازم، کار را قدری بر دانشجوی دوره لیسانس و مراحل بعد از لیسانس آسان می‌نماید»[۲۹].
- رساله بسیط الحقيقة و وحدت وجود، عنوان رساله‌ای است از ملاعلی نوری(متوفی 1246ق). این رساله درباره قاعده فلسفی «بسیط الحقیقة کلّ الأشیاء و لیس بشی‌ء منها» است که ملاصدرا این قاعده را از مشکلات علوم الهیه دانسته است و او نقش بزرگی در تنظیم و تنقیح و اقامه برهان بر این قاعده داشته است. خلاصه آن این است که «هر هویتی که سلب شی‌ء از آن درست باشد آن شی‌ء حاصل از ایجاب و سلب خواهد بود و هر شی‌ء که این ویژگی را داشته باشد مرکب خواهد بود». این قاعده در مسئله نفس و علم باری‌تعالی هم کاربرد دارد[۳۰]. جناب ملاعلی نوری این قاعده را بر اساس حکمت متعالیه با دقت تمام شرح و بسط داده است و این مطلب را ثابت کرده که هر بسیط الحقیقه‌ای کل اشیاء وجودیه است مگر در مواردی که به نقایص و اعدام متعلق باشد و واجب تعالی بسیط الحقیقه واحد من جمیع الوجوه است. آنگاه به نقل اصطلاحات عرفا نسبت به وجود مطلق و وجود مقید می‌پردازد و وجود مطلق را محصور در امر معین و محدود به حد خاصی ندانسته است. بنابراین، وجود مطلق، وجود بحث و کمال صرف است. پس‌ازاین بیان، به شیوه اهل عرفان به فرق بین اعراض حالّه در صور و وجود ربطی می‌پردازد و در پایان برهانی را بر اصالت وجود و وحدت حقه حقیقه اقامه می‌کند[۳۱].
- رساله تحفه؛ عنوان رساله‌ای است از ملا نظرعلی گیلانی(قرن دوازدهم). ملا نظرعلی در این رساله پیرامون مباحث علم به‌طور مطلق و برخی از مباحث وجود، توحید و وحدت، حقیقت وجود سخن گفته و از خود تبحر و تتبع نشان داده و علاوه بر نقل آرا و عقاید شیخ‌الرئیس و شیخ اشراق و خواجه، از محشیان تجرید، مثل میر سیّد شریف و دوانی و دشتکی و خضری و دانشمندان متأخر مثل میرداماد و شیخ بهایی و ملاصدرا و محقق لاهیجی و فیض و صاحب ذخیره محقق سبزواری و آقا حسین و آقا جمال خوانساری و مدقق شیروانی مطلب نقل کرده است، ولی اساس کار او مبتنی بر افکار آخوند ملاصدراست... گویا ملا نظری بر این باور بوده که اصالت با ماهیت است و جعل را متوجه ماهیت می‌داند و می‌نویسد: «فالمجعول عنده هو ماهیة الممکن، فیکون المتأصل هو الماهیة و الوجود أمرا اعتباریا مصدریا... و هذا معنی حق.» ملا نظر علی ضمیر «عنده» را به ملاصدرا برگرداننده و اصالت در ماهیت را از جمل اعتقادات او برشمرده است. حکیم آشتیانی در پاورقی همین صفحه می‌نویسد: «هذا من الاباطیل التی لا ینبغی حمل مذهب المتأله علیها....» وی مسئله وجود را از نگاه چهار مذهب (مشاء، ذوق، اشراق، تصوف) مورد بررسی قرار داده و قول ذوقیه را باطل دانسته است[۳۲].
همان‌طوری که آشتیانی مکرر در مقدماتی که بر این اثر و آثار دیگر نوشته، بیان داشته که قرار بود این مجموعه در هفت یا هشت جلد تدوین شود، ولی کسالت‌های مکرر ایشان و از همه مهم‌تر اجل، اجازه تکمیل آن را نداد و ایشان با تمام فرسودگی تن ظاهری، این مجموعه را تا بدین جا رساند. گویا رساله‌هایی که قرار بود در این سه جلد گنجانده شود تا حدودی تهیه و شناسایی شده بود، ولی ناتمام است[۳۳].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد، در ابتدای همان جلد آمده است.
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۳۴] و اشاره به اختلاف نسخ[۳۵]، توضیحاتی پیرامون برخی از مطالب متن، ارائه گردیده است[۳۶].
پانویس
- ↑ ر.ک: ملکی، محمد، ص78
- ↑ ر.ک: ملکی، محمد، ص79
- ↑ همان
- ↑ همان، ص79- 80
- ↑ ر.ک: همان، ص80
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص81
- ↑ همان
- ↑ همان، ص81- 82
- ↑ همان، ص82
- ↑ همان، ص83- 84
- ↑ همان، ص84
- ↑ همان
- ↑ همان، ص85
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ همان، ص85- 86
- ↑ همان، ص86
- ↑ همان، ص87
- ↑ همان، ص37
- ↑ همان، ص87
- ↑ همان، ص87 و 88
- ↑ همان، ص88
- ↑ همان
- ↑ همان، ص88-89
- ↑ همان، ص89
- ↑ همان، ص90
- ↑ همان
- ↑ همان
- ↑ همان، ص54
- ↑ همان، ص68
- ↑ همان، ص69
- ↑ همان، ص70
- ↑ همان، ص91
- ↑ ر.ک: پاورقی، ج1، ص101
- ↑ ر.ک: همان، ص100
- ↑ ر.ک: همان، ص99