نزهة المقلتين في أخبار الدولتین

نزهة المقلتين في أخبار الدولتين
پدیدآوران	ابن طوير، عبدالسلام بن حسن (نویسنده) سيد، ايمن فواد (محقق و مصحح)
ناشر	المعهد الألماني للابحاث الشرقية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2010م , 1430ق
چاپ	2
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نزهة المقلتین فی أخبار الدولتین، اثر عبدالسلام بن حسن بن طویر، با تحقیق ایمن فؤاد سید، کتابی است در تاریخ فاطمیان که به زبان عربی و در قرن هفتم هجری نوشته شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز و مطالب در عناوین مختلفی، عرضه شده است.

موضوعاتی که کتاب ابن طویر در بر می‌گیرد، چنان که از خلال منقولات متأخران از او دانسته می‌شود، موضوعات سه گانه ذیلند: تاریخ، آیین‌ها و رسوم.

کتاب ابن طویر از جمله منابعی است که کسانی چون ابن خلدون و ابن الفرات و مقریزی و ابوالمحاسن (ابن تغری بردی)، خاصه در آنچه به (تاریخ فاطمیان متأخر) ربط پیدا می‌کند، بر آن اعتماد می‌ورزند

گزارش محتوا

در مقدمه، ضمن ارائه زندگی نامه نویسنده و معرفی کتاب، به نقل قول متأخران پیرامون آن، پرداخته شده است.

اثر حاضر از نادرترین نوشته‌هایی است که به موضوع آیین‌های حکومت و رسوم دارالخلافه فاطمیان در مصر پرداخته است؛ اگر نگوییم تنها کتاب در این موضوع. نوشته‌های مرتبط با فاطمیان که در دو سده چهارم و پنجم/دهم و یازدهم نوشته شده‌اند، نظیر مؤلفات ابن زولاق و مسبحی و قضاعی، موضوعات خالص تاریخی را به بررسی می‌کشند و گاه در سیاق عرضه داشت رخدادها، مواکب خلیفه یا مجالس او را در قصر وصف می‌کنند؛

نوشته‌های مربوط به فاطمیان که پیش از کتاب ابن الطویر تألیف یافته‌اند، همچون کتاب ابن الطویر، اغلب از میان رفته‌اند؛ چنان که خود کتاب ابن الطویر هم مفقود شده است و آنچه از این کتاب‌ها برایمان بازمانده، عبارت است از پاره‌ای از «تاریخ مسبحی» و کتاب «مواد البیان» از علی بن خلف و تألیفات ابن صیرفی و... این کتاب‌ها هیچ کدام به ‌اندازه کتاب ابن الطویر واجد اطلاعات نیستند

ابن الطویر در ارائه توصیفی تفصیلی و کامل از ترتیب جشن‌ها و مواکبی که پایتخت‌های مصر (قاهره و فسطاط)، خاصه در نیمه نخست قرن ششم/دوازدهم شاهد آن بوده‌اند، منحصربه فرد است

وقتی در قبال مسئله از میان رفتن کتاب ابن الطویر قرار می‌گیریم، برای صورت بندی ایده واقعی در باب مضمون و محتوای آن، جز یک راه پیش رو نداریم و آن عبارت است از پژوهیدن و بررسیدن ماده‌ایکه مؤلفانی که اغلب مواد کتاب وی را نقل کرده‌اند، برای ما حفظ کرده‌اند

ابن الطویر در باب حوادث نیمه نخست سده ششم/دوازدهم تا دستیابیایوبیان بر دستگاه قدرت در مصر به سال 1071/567م، روایت به نسبت مشروحی می‌آورد؛ درعین حال که به طور روشمند و گسترده آیین‌های دولت زوال یافته فاطمی را آن چنان عرضه می‌کند که حکام جدید مصر می‌بایست از طریق نوشته او از آنها اطلاع یابند و بی شک معنای عنوان کتابش (نزهة المقلتین فی أخبار الدولتین) همین است

ابن الطویر تفصیلات تاریخی گسترده‌ای آورده که نظیر آنها را در نزد دیگر مورخان نمی‌یابیم و مقریزی بدون یادکردِ مأخذش آنها را در «اتعاظ الحنفاء» آورده است. مقایسه این معلومات با «تاريخ ابن الفرات» که منقولات تاریخی مطولی را با امانت تمام از ابن الطویر نقل کرده، منبع و مأخذ این معلوماتی را که مقریزی در «الاتعاظ» آورده، مشخص می‌دارد.

موضوع دومی که کتاب ابن الطویر در بر دارد، عبارت است از «نظام اداری دولت فاطمیان»، خاصه در پنجاه ساله اخیر تاریخشان. وی به ترتیب دواوین گوناگون دولت فاطمی و کارگزاران آنها و مهم‌ترین خزائن و انبارهای آنان و کسانی که بر آنها اشراف داشتند و مواجب آنان و طبقه‌ای که بدان منتسب بودند (آیا از طبقه شمشیرداران بودند یا از طبقه کاتبان و ارباب قلم و یا از ارباب عمائم؟) اشاره می‌کند، مخصوصاًً که خود وی ریاست «دیوان رواتب» را در اواخر عصر فاطمیان برعهده داشت

اما مهم‌ترین موضوعات کتاب ابن الطویر که در میان منابع و مآخذ تاریخ فاطمیان بدان این مایه عظمت بخشیده، فصل پنجم آن است که مشتمل است بر مطالبی چون «سوار شدن خلیفه در موکب‌های بزرگ» که وی در طی آن به تفصیل تمهیدات این مواکب و ابزارها و وسایل همراه موکب‌ها و چگونگی رکوب خلیفه و همراهانش و کیفیت جلو افتادن آنها در مسیر و راهی که موکب‌ها در رفتن و بازگشتن از آن عبور می‌کردند و غیر از اینها تفصیلات دقیقی که ابن الطویر منحصراً نقل کرده است و نیز فصل دهم آن، که در طی آن به وصف مجالس خلیفه در قصر پرداخته و در آن تفصیلات پرباری در باب ترتیب جلوس‌ها و آداب آن‌ها و کسانی که این آیین‌ها و رسم‌ها را در قصر انجام می‌دادند و خوان‌هایی که در تالار زرین (قاعة الذهب) در ماه رمضان و عیدین گسترده می‌شد، عرضه کرده است

در خلال این مطالب، توصیف دقیقی هم از ترتیب قاعة الذهب و ایوان کبیر و دهلیزهای درازی که دروازه‌های قصر را به تالارهای مختلف و آستان داخلی آن می‌پیوست، ارائه می‌نماید که به بازسازی توپوگرافیک داخلی بخشی از قصر فاطمی یاری می‌رساند

ابن الفرات از کتاب ابن الطویر فصلی را آورده که وی آن را پس از یادکرد سقوط دولت فاطمیان گشوده و در طی آن ملخصی جامع از آیین‌ها و رسوم دربار فاطمیان را درج کرده است. مقریزی هم این فصل را از قول ابن الطویر در «خطط» و «اتعاظ الحنفاء» نقل کرده است

کهن ترین مطالبی که ابن الفرات از ابن الطویر نقل می‌کند، به نزدیکی‌های پایان وزارت افضل بن بدر جمالی بازمی‌گردد و به طور یک نواخت و پیوسته تا اثنای دستیابیرضوان بن ولخشی به وزارت به سال 531ق/1136م ادامه می‌یابد...

ابن الفرات سپس برمی‌گردد تا پاره‌ای از اخبار مرتبط با وزارت عادل بن سلاّر و مقتل خلیفه ظافر و بر سر کار آمدن وی و دستیابیوزیر طلائع بن رزّیک به رأس هرم قدرت را از ابن الطویر نقل کند؛ مطالبی که از حیث تفصیلات چنان ممتازند که نظیر آنها را در دیگر منابع مربوط به تاریخ واپسین خلیفگان فاطمی جز منابعی که از ابن الطویر نقل کرده‌اند، نمی‌یابیم  

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اعلام، وظایف و القاب، مصطلحات و اسامی دواوین، خطط قاهره و فسطاط، اماکن و شهرها، منسوجات و لباس‌ها، خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها و طوایف و جماعات، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از کلمات و عبارات متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فؤاد سید، ایمن، «نزهة المقلتین و اهمیت آن در تدوین تاریخ فاطمیان»، مترجم: باغستانی، اسماعیل، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آینه پژوهش، شماره 76، مهر و آبان 1381.