دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی. واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام
| نام | -دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی. واحد تدوین اندیشه سياسی اسلام |
|---|---|
| نام سابق | واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام |
| وضعیت حقوقی | |
| هدف | |
| رئیس | |
| بنیانگذاری | |
| وبگاه | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE24325AUTHORCODE |
واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام، از جمله واحدهای نوبنیاد مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی است که فعالیت علمی - تحقیقاتی خود را از نیمه اول سال 1374، در قالب سه طرح کلان تحقیقاتی روش‌شناسی تدوین اندیشه سیاسی اسلام (فلسفه علوم سیاسی اسلامی)، تدوین اندیشه سیاسی شیعه و بررسی روند تجدد و نوگرایی در ایران آغاز کرد.
معرفی
«واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام»، از جمله واحدهای نوبنیاد مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی است که فعالیت علمی تحقیقاتی خود را از نیمه اول سال 1374، در قالب سه طرح کلان تحقیقاتی زیر آغاز کرد:
- روش‌شناسی تدوین اندیشه سیاسی اسلام (فلسفه علوم سیاسی اسلامی)؛
- تدوین اندیشه سیاسی شیعه؛
- بررسی روند تجدد و نوگرایی در ایران[۱].
چنان‌که از عناوین طرحها برمی‌آید، طرح اندیشه سیاسی علمای شیعه در جهت شناخت اندیشه سیاسی اسلام و به‌خصوص شیعه، طرح اصلی محسوب می‌شود و طرح اول برای روشمند ساختن تدوین اندیشه سیاسی اسلام در قالب یک طرح کلان مورد نظر قرار گرفته و طرح بررسی روند تجدد و نوگرایی در ایران، در واقع آسیب‌شناسی اندیشه دینی در یک نظر عام و آسیب‌شناسی اندیشه سیاسی اسلام به‌طور اخص می‌باشد که این سه طرح پس از بررسی‌ها و اعمال نظر صاحب‌نظران و اندیشه‌وران حوزوی و دانشگاهی و تأیید هیئت علمی واحد و در نهایت تصویب شورای پژوهشی و ریاست مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی در برنامه کار تحقیقی واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام قرار گرفتند[۲].
قبل از ارائه توضیحاتی در مورد اهداف و ضرورت اجرای طرحهای پیشگفته، ذکر نکته‌ای درباره تأمین نیروهای محقق مورد نیاز در این واحد ضرورت می‌نماید؛ ازآنجاکه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با تأسیس دانشگاه باقرالعلوم(ع) در رشته علوم سیاسی از حدود ده سال قبل اقدام به تربیت نیروهای حوزوی در رشته علوم سیاسی در چهار گرایش اصلی فلسفه سیاسی، مسائل جهان اسلام، ایران و سیاست داخلی نموده و در گذر این تلاش پیگیر موفق به تربیت طلاب فاضل و متعهد حوزه در این رشته مهم گردیده؛ لذا زمینه مساعدی از نیروهای مستعد برای انجام تحقیقات سیاسی در بخشهای تحقیقاتی این دفتر فراهم آمده است و اینک واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام با استفاده از این طلاب فاضل، که سابقه چند سال درسهای خارج حوزه دارند و در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد علوم سیاسی، از تحصیلات جدید برخوردارند، سه گروه تحقیقاتی برای اجرای طرحهای خود سامان داده است. در این بخش به معرفی اجمالی این طرحها می‌پردازیم: الف)- طرح تحقیقاتی تدوین اندیشه سیاسی شیعه: با نگاهی به تاریخ اندیشه سیاسی اسلام درمی‌یابیم که میان متفکران و عالمان مسلمان که در جهت تبیین اندیشه و نظام سیاسی تلاش کرده‌اند، چهار گرایش و طرز تفکر عمده قابل ملاحظه است:
- اندیشه سیاسی فلسفی: اندیشه‌ای است که توسط فلاسفه پی نهاده شده است و مانند دیگر شعبه‌های فلسفه، از نحله‌های قدیم و از مبانی کتاب و سنت و هر دو، استفاده کرده است. کتاب‌هایی همچون «آراء أهل المدينة الفاضلة»، «السياسات المدنية»، «التنبيه علی سبل السعادة» از فارابی، «سیاسیات شفا» از ابن سینا، «تدبير المتوحد» از ابن باجه، نبوات و سیاسات «مبدأ و معاد» و «الشواهد الربوبية» از ملاصدرا و... از این قسم است.
- اندیشه سیاسی اجتماعی: این سنخ از اندیشه، عمدتا از جانب مصلحان اجتماعی معاصر ارائه شده است. از چهره‌های برجسته این شعبه از اندیشه می‌توان از سید جمال‌الدین اسدآبادی، شیخ محمد خیابانی، سید عبدالحسین شرف‌الدین لبنانی و شیخ محمدحسین کاشف‌الغطا یاد کرد. افکار این گروه در مکتوباتی همچون مجله «العروةالوثقی» و کتاب‌های «دیوان اقبال»، «الفصول المهمة في تأليف الأمة»، «المثل العليا في الإسلام لا في بحمدون» دریافتنی است.
- اندیشه سیاسی کلامی: ازآنجاکه یکی از بحثهای اساسی کلام، بحث امامت است، متکلمان مسلمان، قسمت عمده مباحث خود را به بحث درباره نیاز جامعه اسلامی به امام و خصایص و شرایط وی اختصاص داده‌اند و از این طریق نظام سیاسی مطلوب خود را ارائه کرده‌اند. کتاب‌هایی از قبیل «الشافی في الإمامة» از سید مرتضی علم‌الهدی و «تجريد العقائد» از خواجه نصیرالدین طوسی، نمونه‌هایی هستند که می‌توانند شاهدی بر این‌گونه اندیشه‌ها باشند.
- اندیشه سیاسی فقهی: که از آن به‌عنوان فقه سیاسی نیز یاد می‌شود، نظام ویژه‌ای است که فقهای مسلمان در باب حکومت و سیاست، در خلال ابواب فقهی عرضه کرده‌اند. اثر مشهور آیت‌الله نائینی به نام «تنبيه الأمة و تنزيه الملة» و نیز مباحث فقهی حکومتی که از سوی فقیهانی همچون شهید اول، شهید ثانی، محقق کرکی، شیخ محمدحسن نجفی، شیخ جعفر کاشف‌الغطا و مطرح شده، از این قبیل است[۳].
با توجه به گرایش‌های فکری پیشگفته، بررسی و تدوین اندیشه سیاسی علمای بزرگ شیعه در دستور کار گروه تحقیقاتی تدوین اندیشه سیاسی شیعه قرار دارد. برخی از علمایی که هم‌اینک بررسی و تدوین اندیشه سیاسی آنها در این گروه در حال انجام است، عبارتند از: شیخ مفید، ابوالصلاح حلبی، فارابی، شیخ‌الرئیس بوعلی سینا، اخوان‌الصفا، محقق حلی، علامه حلی، خواجه نصیرالدین طوسی، محقق کرکی، شهید ثانی، مقدس اردبیلی، صدرالمتألهین شیرازی، محقق سبزواری، علامه مجلسی و سیدجعفر کشفی[۴].
ب)- طرح تحقیقاتی روش‌شناسی: تدوین اندیشه سیاسی اسلام (فلسفه علوم سیاسی) فلسفه علم، که برخی نام متدلوژی را به‌جای آن ترجیح داده‌اند، اگر چه پیشینه دیرینه‌ای دارد و لااقل همراه و همپای علوم مطرح شده است، ولی به‌صورت علمی مستقل از عمر آن چیزی نمی‌گذرد. این رشته نوپا که معنایی جز علم‌شناسی ندارد، در ابتدا در منطق و روش‌شناسی علم خلاصه می‌شد که درباره اوصاف قضایا و قوانین و تئوری‌های علمی و رابطه آنها با هم و میزان حجیت و اعتبار روش‌های علمی بحث می‌کرد. از زمان پوپر بود که تاریخ به‌عنوان داور یا شاهد یا منبع الهام علم‌شناسان فلسفی وارد معرکه شد و با لاکاتوش و کوهن به جامعه‌شناسی علم نزدیک گردید؛ بنابراین امروز فلسفه علم هم توصیفی است هم توصیه‌ای، هم تاریخی است هم جامعه‌شناختی، هم منطقی است و هم فلسفی.
ج)- طرح تحقیقاتی بررسی روند تجدد و نوگرایی در ایران: رویدادهایی که محتوای تاریخ سیاسی معاصر ایران را تشکیل می‌دهد، خواسته یا ناخواسته، بر فرهنگ و اندیشه ملی و دینی در این سرزمین تأثیرات اساسی گذاشته است. یکی از این وقایع، ورود اندیشه‌های جدید غربی به ایران است که محصول آن جریان روشنفکری و نوگرایی در ایران می‌باشد. ورود تفکرات جدید غربی به ایران از جمله وقایعی بود که به شکلی کاملا هدفدار به جنگ فرهنگ و اندیشه دینی در کشور ما آمد و توانست تا حدودی نیز با به دست گرفتن مقامات و مراکز علمی، سیاسی و اجتماعی باعث انزوای تفکر دینی گردد، اما تاریخ شاهد غلبه نهایی تفکر دینی در این دیار بر غرب و فرهنگ اومانیستی آن می‌باشد. انقلاب اسلامی این فرصت را فراهم آورد تا به‌جای گله و شکایت از غرب و غربزدگی، به تأمل و نقادی در تاریخ غرب و جریان نوظهور روشنفکری بپردازیم. برای فهم و شناخت واقعیت جریان روشنفکری در ایران باید بیش از هر چیز به فهم و درک صحیح روشنفکری و روشنگری در غرب نایل آمد؛ زیرا جریان روشنفکری در ایران، چه به لحاظ تاریخی و چه از زاویه تئوریک و نظری، محصول و نتیجه بسط فرهنگ و تفکر جدید غربی و ظهور و تحقق ناقص، سطحی و تقلیدی مراتب نازلی از خردگرایی جدید و جهان‌بینی عصر روشنگری است. اساسا وجه تسمیه جریانی که در ایران منورالفکری نامیده شد، ظهور جریان روشنگری و عصر تنویر افکار در غرب است و هدف این گروه، تحقیق و کاوش در شکل ارتباط آرا و نظریات نسلهای مختلف جریان روشنفکری و ظهور و تطور تاریخی آن در ایران با جریان فرهنگی و تاریخی روشنگری در غرب می‌باشد[۵].
پانویس
منابع مقاله
نظرزاده، عبدالله، «آشنایی با واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: حکومت اسلامی، زمستان 1375، شماره 2 (10 صفحه، از 278 تا 287)، به آدرس: www.noormags.ir/view/fa/articlepage/118694/