إيضاح الفوائد في شرح مشكلات القواعد
| نام کتاب | إیضاح الفوائد في شرح مشکلات القواعد |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | موسوی کرمانی، حسین (مصحح)
کوشان پور، محمد حسین (اهتمام) فخرالمحققین، محمد بن حسن (نويسنده) بروجردی، عبد الرحیم (مصحح) اشتهاردی، علی پناه (مصحح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 182/3 /ع8 ق9027 1387 |
| موضوع | علامه حلی، حسن بن یوسف، 648 - 726ق. قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام - نقد و تفسیر
فقه جعفری - قرن 8ق. |
| ناشر | اسماعيليان |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1387 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE43AUTOMATIONCODE |
نام ديگر كتاب: إثبات الفوائد في شرح إشكالات القواعد (الذريعة ج /5ص 5، ج 298/2)
مؤلف
فخر الدين ابو طالب محمد بن حسن بن يوسف حلى، معروف به فخر المحققين (771 - 682 ق).
كتاب إيضاح الفوائد يكى از بهترين شروح قواعد الأحكام علامۀ حلى (م 726 ق) مى‌باشد.
اعتبار كتاب
اگر چه علامۀ حلى اين كتاب و كتاب‌هاى تذكرة الفقهاء، إرشاد الأذهان، الألفين الفارق بين الصدق و المين را به دليل درخواست فرزندش فخر المحققين تأليف نموده است اما بعد فخر المحققين خود اين كتاب را بنا به امر پدر بزرگوارش شرح زده است. (الذريعة ج 496/2 و 497).
اگر چه مؤلف علاوه بر كتاب قواعد الأحكام ساير كتاب‌هاى پدر بزرگوارش همچون إرشاد الأذهان و نهج المسترشدين و مبادىء الأصول و تهذيب الأصول را شرح زده است امّا به دليل اهميت اين كتاب يكبار خطبۀ آن را بصورت مختصر شرح زده كه آن را جامع الفوائد يا إيضاح القلوب ناميده است. (الذريعة ج 67/5 و أمل الآمل ج 261/2).
و يكبار نيز بر آن حاشيه و تعليقه زده است كه چون شاگردش على بن مظاهر آن را جمع‌آورى نموده است به نام المسائل المظاهرية ناميده شده است. (الذريعة ج 172/6).
و يكبار نيز آن را بطور مفصل شرح زده است كه حاصل آن كتاب إيضاح الفوائد است جلد اول إيضاح الفوائد در زمان زندگانى علامۀ حلى و جلد دوم بعد از وفات او تأليف شده است. كه با توجه به تجربيات فقهى مؤلف و احاطۀ وسيع‌تر او به مباحث فقهى، شرح جلد دوم قواعد علامه از اعتبار علمى بيشترى برخوردار است.
كتاب باصطلاح شرح بالقول (قوله...أقول) مى‌باشد و مؤلف با احاطه‌اى كه به نظريات پدر بزرگوارش داشته و از جلسات خصوصى مباحثۀ او استفاده نموده است كتاب فقهى كاملى را در زمان خود تدوين نموده است.
تأليف و انتشار
كتاب موجود شامل مجموعه‌اى از شرح خطبۀ قواعد يا جامع الفوائد و همين‌طور إيضاح الفوائد است.
تاريخ تأليف شرح خطبۀ قواعد پس از پايان يافتن إيضاح الفوائد مى‌باشد.
علامۀ بزرگوار آقا بزرگ تهرانى در الذريعة مى‌نويسد: مؤلف پس از نگارش إيضاح الفوائد چون خطبۀ آن را شرح نزده بود از او خواسته شد كه خطبۀ آن را شرح بزند و او كتاب مختصر شرح خطبۀ قواعد جامع الفوائد را نوشت. (الذريعة ج 67/5).
شرح جلد اوّل قواعد الأحكام تا آخر كتاب وصايا (اول كتاب نكاح) در زمان زندگانى علامۀ حلى (قده) پايان يافته است زيرا مؤلف در شرح جلد اوّل پدر بزرگوارش را با عبارت «دام ظله» دعا مى‌كند. در پايان اين جلد يعنى آخر كتاب وصايا در تاريخ 699 ق و 724 ق به عنوان تاريخ پايان يافتن كتاب ذكر شده است.
در پايان شرح جلد دوم قواعد نيز تاريخ اتمام آن 760 ق ذكر شده است. (الذريعة ج 67/5 و ج 497/2) و با توجه به عبارت «قدس سره» تاريخ اتمام كتاب پس از وفات علامۀ حلى بوده است.
از آنجايى كه فاصلۀ 60 سال (699 تا 760 ق) براى اتمام اين دو جلد صحيح بنظر نمى‌رسد و از طرفى با توجه به تاريخ تولد فخر المحقّقين (682 ق) وى حدود 17 سال داشته است و نوشتن كتاب علمى در اين سطح غير متعارف مى‌نمايد بنظر مى‌رسد كه اتمام شرح جلد اوّل قواعد در سال 724 صحيح‌تر باشد.
كتاب موجود در سال 1387 ق در چاپخانۀ علميّه در قم و به امر آية اللّه عظمى سيد محمود شاهرودى چاپ شده است. گروه تحقيق و نظارت بر انتشار كتاب آقايان سيد حسين موسوى كرمانى، شيخ على پناه اشتهاردى و شيخ عبد الرحيم بروجردى بوده‌اند.
نسخه‌ها
علامۀ محقق آقا بزرگ تهرانى در الذريعة به 4 نسخه از كتاب اشاره نموده است كه عبارتند از:
1 - نسخه‌اى به خط شيخ عبد السميع اسدى حلى شاگرد احمد بن فهد حلى (م 841 ق) كه در سال 876 ق نگاشته شده است.
2 - نسخۀ مخزن كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه به خط ملا عبد اللّه بن على بن سعيد است و در سال 853 ق نگاشته شده است.
3 - نسخه‌اى كه در بقاياى موقوفۀ شيخ عبد الحسين تهرانى در كربلاء بوده كه به خط نجم الدين محمود بافقى است و در سال 993 ق نگاشته شده است. (الذريعة ج 2 ص 497).
4 - نسخۀ كتابخانۀ سيد جواد عاملى صاحب مفتاح الكرامة (م 1226 ق) كه در اين نسخۀ كتاب به نام «ثبات الفوائد في شرح إشكالات القواعد» ناميده شده است. (الذريعة ج 5 ص 6).
در نگارش كتاب موجود از 9 نسخۀ خطى إيضاح الفوائد و 4 نسخۀ خطى قواعد الأحكام استفاده شده كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
1 - نسخۀ قديمى باارزشى كه در بردارندۀ متن و شرح است، اين نسخه بهترين نسخۀ تصحيح شده و خوش خطترين آنها مى‌باشد و در نگارش كتاب بر آن اعتماد شده است اين كتاب در سال 859 ق بوسيلۀ على بن عبد العزيز استرآبادى نگاشته شد، و متعلق به حاج آقا محمود مرعشى بوده است.
2 - نسخۀ قديمى باارزش كه متعلق به آية اللّه عظمى نجفى مرعشى (قده) بوده و شامل شرح خطبۀ قواعد (جامع الفوائد) است و از اول كتاب تا آخر كتاب وصيت مى‌باشد.
قسمت اول كتاب در زمان زندگانى مؤلف نوشته شده و نگارش قسمت دوم تا آخر بحث وصيت در سال 848 ق پايان يافته است.
3 - نسخۀ قديمى از اول نكاح تا آخر ديات كه در سال 855 ق نگاشته شده است. در آخر كتاب، اجازه‌نامۀ فخر المحققين به شهيد اول كه سال 756 ق بوده است، درج شده است.
4 - نسخۀ ديگر نسخۀ باارزش و خوش خطى است كه در سال 1191 ق نگاشته شده و از اول كتاب نكاح تا آخر كتاب ديات مى‌باشد.
امّا نسخه‌هاى قواعد كه براى نگارش كتاب از آن استفاده شده است عبارتند از:
1 و 2 - دو نسخه كه در كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى (قده) بوده و در سال 1272 ق و 1315 ق چاپ شده است و نسخۀ اول صحيح‌تر مى‌باشد.
3 - نسخۀ خطى متعلق به حجة الاسلام حاج سيد عيسى جزائرى كه از اول كتاب طهارت تا آخر كتاب وصيت است و در شعبان 1080 ق به پايان رسيده است.
4 - نسخۀ خطى قديمى خوش خطى كه متعلق به حسين موسوى كرمانى بوده است.
تقسيم بندى مطالب
كتاب موجود شامل مجموع كتاب‌هاى جامع الفوائد (شرح مختصر خطبۀ قواعد) و إيضاح الفوائد مى‌باشد.
جلد اول و دوم كتاب موجود شرح جلد اول قواعد علامه (إيضاح الفوائد) مى‌باشد و جلد دوم و سوّم نيز شرح جلد دوم قواعد علامه مى‌باشد.
جلد اول كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، خمس، صوم، اعتكاف، حج، جهاد، متاجر را شامل مى‌شود.
جلد دوم شامل كتاب‌هاى متعددى است كه عبارتند از: دين و توابع آن (قرض، رهن، حجر، ضمان، حواله، كفالت، صلح)، كتاب امانات و توابع آن (وديعه، عاريه، لقطه، جعاله)، كتاب غصب و توابع آن (شفعه، احياء موات)، كتاب اجاره و توابع آن (مزارعه، مساقات، شركت، قراض، وكالت، سبق و رمايه)، كتاب وقوف و هدايا (سكنى و صدقه و هبه، اقرار و وصايا).
در جلد سوم كتاب‌هاى نكاح، فراق، خلع، ظهار، ايلاء، لعان، عتق و توابع آن (تدبير، كتابة، استيلاد) مطرح شده‌اند.
در جلد چهارم كتاب‌هاى أيمان، نذر و عهود، كفارات، صيد و ذباحه، اطعمه و اشربه، فرائض، قضاء، حدود، جنايات و ديات آورده شده است.
گفتار بزرگان
الذريعة به نقل از توضيح المقاصد تأليف شيخ بهايى (م 1031 ق): لم يصنف في الكتب الاستدلالية الفقهية مثله كتبه بأمر والده العلامة. (الذريعة ج 496/2، 497).
ريحانة الأدب: إيضاح الفوائد في شرح مشكلات القواعد كه به امر والد معظمش علامه تصنيف و به فرمودۀ شيخ بهايى نظير آن در كتب فقهيه استدلاليّه تأليف نشده. (ريحانة الأدب 306/4).
فوائد رضويّة: و بالجمله از براى فخر المحققين است تحقيقات و تعليقات و شروح شايعه و تصنيفات رايعه مانند إيضاح الفوائد في حل مشكلات القواعد و شرح خطبة القواعد. (فوائد رضويه ص 487).
الكنى و الألقاب: له غير ما أتم من كتب والده العلامّة، كتب شريفة منها شرح القواعد سماه إيضاح الفوائد. (الكنى و الألقاب ص 16 ج 3).
منابع و مآخذ
- الذريعة ج 496/2، ج 5/5، ج /5ص 67، ج 139/5، ج 172/6
- أمل الآمل ج 261/2
- تنقيح المقال ج 106/3
- ريحانة الأدب ج 306/4
- فوائد رضويه ص 486
- الكنى و الألقاب ج 16/3
- روضات الجنات ج 330/6
- أعيان الشيعة ج 159/9
- رياض العلماء ج 77/6
پیوندها