ابن فراء، محمد بن حسین
محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن احمد (380 - 458ق)، معروف به ابن فراء فقيه و مفتى بزرگ حنبلى بغداد در دوره خلافت قادر (381 - 422ق) و خلافت قائم (422 - 467) بوده است.
| نام | ابن فراء، محمد بن حسین |
|---|---|
| نام‌های دیگر | ابویعلی بن فراء |
| نام پدر | حسین ابوعبدالله |
| متولد | 380ق |
| محل تولد | |
| رحلت | 458ق |
| اساتید | ابوعبدالله ابن حامد |
| برخی آثار | الأحكام السلطانية (ابن فراء) |
| کد مؤلف | AUTHORCODE11737AUTHORCODE |
پدرش ابوعبدالله از بزرگان و فقيهان حنفى بود و به نوشته طبقات الحنابله كه در این باره نخستين و موثق‌ترين سند بشمار مى‌آيد، در زمان خلافت الطائع لله (363 - 381ق) از شهود قانونى بود.
تحصیلات
ابویعلى از 385ق به آموختن حديث آغاز كرد. ده ساله بود كه پدرش درگذشت و تربيت او را مردى به نام حربى كه وصى پدر بود، برعهده گرفت. پس از آن بود كه نزد ابن مفرحه مقرى عباراتى از مختصر خرقى را خواند و از این راه علاقه‌اى به فقه پيدا كرد، سپس برای تكمیل معلومات به مجلس درس ابن حامد رفت.
اساتید
بدين ترتيب در حلقه شاگردان ابوعبدالله ابن حامد (متوفای 403ق) كه از بزرگان حنبلى بود، درآمد و مدتى بعد، از شاگران ممتاز او شد؛ چنان‌كه در 402ق كه ابن حامد عزم حج كرد، ابویعلى را به‌عنوان جانشين خود به شاگرادانش معرفى كرد. وى پس از مرگ استادش ابن حامد به تأليف و تدريس روى آورد. در 414ق به زيارت حج رفت و پس از مراجعت، همچنان به تصنيف و تدريس پرداخت؛ چنان‌كه تا بازپسين سال‌هاى زندگى در جامع منصور در جايگاه عبدالله بن احمد بن حنبل املاى حديث مى‌كرد. عاملان نشر و املاى تعاليم وى در میان جمع، سه تن بودند: ابومحمد ابن جابر، ابومنصور ابن انبارى و ابوعلى يزدانى.
مسئولیت‌ها
در 421 يا 422ق، قاضى شريف ابوعلى ابن ابى‌موسى هاشمى پيشنهاد كرد تا منصب «شهادت» را نزد قاضى‌القضات ابوعبدالله ابن ماكولا (متوفای 447ق) بپذيرد، ولى ابویعلى از قبول آن سر باز زد، تا اينكه بعد از مرگ قاضى ابوعلى، به وساطت ابومنصور ابن يوسف و ابوعلى ابن جراده كه با او دوستى و اشتراك عقيده داشتند، برخلاف میل خود این سمت را پذيرفت. مدتى نيز همین مقام را نزد قاضى‌القضات ابوعبدالله دامغانى داشت. در 432 يا به قولى در 433ق در زمان خلافت قائم، به‌همراه جمعى از اهل علم، از جمله زاهد مشهور ابوالحسن قزوینى در قصر خليفه كه در آنجا کتاب قدريه با تشريفات خاصى خوانده مى‌شد، حضور داشت. در این جلسه نظر مخالفان درباره کتاب إبطال التأویلات مورد بحث بوده است. جريان این مجلس مباحثه را یکى از ياران ابویعلى كه در جلسه حاضر بوده، نقل كرده است.
بار ديگر در 445ق، در جلسه‌اى كه زير نظر ابوالقاسم على بن حسن، معروف به ابن مسلمه تشكيل يافته بود تا نظر دستگاه خلافت را در اصول اعتقادات دينى اعلام دارد، شركت داشت. چنان‌كه لائوست نيز يادآور شده، این امر نشان مى‌دهد كه محتملا ابویعلى هم مانند ماوردى از اطرافيان ابن مسلمه و مورد حمايت وى بوده است.
در 477ق، بعد از مرگ قاضى‌القضات ابن ماكولا كه خليفه در پى آن بود تا كسى را به قضاى حريم برگمارد، ابن مسلمه به‌وسيله ابومنصور ابن يوسف، این وظيفه را به ابویعلى پيشنهاد كرد. وى ابتدا از قبول آن امتناع مى‌كرد، ولى بر اثر اصرار فراوان با شرايطى از جمله شركت نكردن در استقبال اشخاص و عدم حضور در قصر خليفه، آن را پذيرفت. بعدها قضاى حران و حلوان نيز به عهده او گذارده شد. ابویعلى، چنان‌كه در جاى‌جاى «المعتمد» آشكار است، از افكار حنبلى در برابر ساير مذاهب و مكاتب زمان خود، مانند معتزله، اشاعره، كرامیه، امامیه، باطنيه، و سالمیه دفاع كرده و به رد مواضع آنان پرداخته است.
ابویعلى کتابى با عنوان کتاب الصفات نوشت كه مشتمل بر انواع مطالب شگفت‌انگیز بود و باب‌هاى آن نوعى ترتيب يافته بود كه دلالت بر تجسيم محض مى‌كرد و ازاين‌رو مورد حمله و اعتراض گروهى از اشاعره قرار گرفت. ابن تمیمى حنبلى در این باره گفته بود كه ابویعلى حنبلى‌ها را چنان آلوده ساخت كه آب آن را پاک نمى‌سازد. بااين‌همه ابویعلى مقام ویژه‌اى نزد قادر و قائم عباسى و پيروان احمد بن حنبل داشت و فقيهان مذاهب مختلف در مجلس او حاضر مى‌شدند و از سخنانش بهره مى‌جستند.
ابویعلى از بسيارى علماى زمان خود مانند ابوالحسين كسرى، ابوالقاسم بن حبابه، ابوالقاسم عيسى بن على وزير، على بن عمر حربى و عبدالله بن احمد بن مالك، حديث شنيد. او از علماى مكه، دمشق و حلب نيز حديث شنيده و استفاده علمیكرده است. جمعى از علما همچون خطیب بغدادى، ابوالغنايم ابن نرسى، اسحاق بن عبدالوهاب ابن منده، ابوالوفاء ابن عقيل، ابوعلى اهوازى و نيز فرزندش ابوالحسين محمد بن ابى‌يعلى از او حديث شنيده‌اند.
وفات
در مراسم خاک سپارى او جمع كثيرى از طبقات مختلف از جمله بزرگان و علما همچون قاضى ابوعبدالله دامغانى، ابومنصور ابن يوسف و ابوعبدالله ابن جرده شركت داشتند.
جنازه وى در باب حرب بغداد در مقبره احمد بن حنبل به خاک سپرده شد.
آثار
حدود 40 اثر به ابویعلى منسوب است كه اكثر آن‌ها از میان رفته و فقط چند اثر چاپى و خطى از او به‌جاى مانده است، به شرح زير.
- الأحكام السلطانية؛
- العدة في أصول الفقه؛
- المعتمد في أصول‌الدين؛
- الأمالي؛
- الإيمان؛
- الفوائد الصحاح العوالي و الأفراد و الحكايات؛
- کتاب الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر؛
- التعليقة الكبرى في مسائل الخلاف على مذهب أحمد بن حنبل؛
- تفضيل الفقر على الغنى؛
- التوكل؛
- الروايتين و الوجهين در فقه حنبلى؛
- شرح مختصر الخرقي؛
- الكفاية در فقه؛
- المفردات[۱].