ابوعبیده، معمر بن مثنی

نسخهٔ قابل چاپ دیگر پشتیبانی نمی‌شود و ممکن است در زمان رندر کردن با خطا مواجه شوید. لطفاً بوکمارک‌های مرورگر خود را به‌روزرسانی کنید و در عوض از عمبکرد چاپ پیش‌فرض مرورگر خود استفاده کنید.

نام	ابوعبیده، معمر بن مثنی
نام‌های دیگر	ابوعبیده، معمر بن المثنی معمر بن المثنی تیمی، معمر بن مثنی ابی‌عبیده، معمر بن مثنی
نام پدر	مثنی
متولد	ح110-114ق
محل تولد	بصره
رحلت	209 ق
اساتید	يونس بن حبيب رؤبة بن عجاج، ابویعقوب ثقفى، اخفش اكبر، قتادة بن عامه هشام بن عروه
برخی آثار	مجاز القرآن ‏ايام العرب قبل الإسلام
کد مؤلف	AUTHORCODE02829AUTHORCODE

معمر بن مثنى (ح110-209ق)، با کنیه ابوعبيده، شاعر، نویسنده عراقی، ارمنی‌اصل، راوى و لغت‌شناس بزرگ اوايل عصر عباسى است. از زندگى ابوعبيده به‌رغم شهرت بسيارش آگاهى اندكى در دست است و منابع كهن در این باره به اطلاعاتى مختصر بسنده كرده‌اند.

نسب ابوعبیده

اصل و نسب ابوعبيده، به‌درستى روشن نيست، اما در اينكه نياى وى ایرانى و از يهوديان باجروان (در بين‌النهرين) بوده تقريباً ترديدى نيست. خود در روايتى به يهودى بودن اجدادش اشاره كرده است.

جدّ وى به دست عبيدالله بن معمر تيمى، از نوادگان ابوبكر اسلام آورد. از همین رو ابوعبيده را از موالى تيم بن مره (تيره‌اى از قريش) شمرده‌اند. به گفته‌اى وى به «سبخت» كه گاه در منابع به «سخت» و «نسخت» تصحيف شده، ملقب بوده است، اما به نظر مى‌رسد «سبخت» در اصل همان سيبخت (به ياى مجهول) باشد كه در پهلوى مركب از دو كلمه سى (سه) و بخت (بُختن: رستگار كردن) است و بر تثليث مسيحيت، يا بر 3 اصل زردشتى دلالت داشته است. بااين‌حال، ابوالفرج او را نامى يهودى مى‌داند كه دشمنان ابوعبيده برای اشاره به دين اجدادش بر وى نهاده‌اند؛ ازاين‌رو، وى این لقب را نمى‌پسنديد.

ولادت

در تاريخ ولادت ابوعبيده اختلاف است؛ ابن نديم آن را 114ق و يغمورى، 112ق، نوشته است. برخى نيز 110ق را ترجيح داده‌اند. با توجه به اينكه فرزندان عبيدالله بن معمر در آن روزگار بر بصره حكم مى‌رانده‌اند، مى‌توان پنداشت ابوعبيده كه از موالى آنان بوده، در بصره به دنيا آمده و در همان جا پرورش يافته است.

تحصیلات

بصره در آن روزگار از پررونق‌ترين مراكز علم و ادب بشمار مى‌رفت و مشهورترين دانشمندان عصر در آنجا گرد آمده بودند؛ ازاين‌رو، ترديدى نيست كه ابوعبيده در بصره تحصيلات خود را آغاز كرده است، به‌ویژه كه اغلب استادانش، چنان‌كه خواهيم ديد، بصرى بوده‌اند. در منابع كهن از كسان بسيارى به‌عنوان شيخ يا استاد ابوعبيده ياد شده است و همچنين كسانى كه وى از آنان روايت شنيده، بسيار متعددند.

اساتید

از مشهورترين استادان وى ابوعمرو بن علا، مؤسس مكتب نحوى بصره، يونس بن حبيب، رؤبة بن عجاج، ابویعقوب ثقفى، اخفش اكبر، قتادة بن عامه و هشام بن عروه را مى‌توان نام برد. از ديگر استادان وى كه درخور توجه است، مردى است به نام عمر كه احتمالاً ایرانى بوده و اطلاعات بسيار گسترده‌اى درباره تاريخ ایران قبل از اسلام داشته است و به همین سبب او را عمر كسرى نامیده‌اند. او احتمالاً همان عمر بن فرخان است كه ابن نديم او را از مترجمان آثار پهلوى به عربى دانسته است. ابوعبيده بر اساس رواياتى كه از این شخص شنيده بود، کتاب «أخبار الفرس» را تدوین كرد. این اثر یکى از مآخذ عمده مسعودى در نقل و شرح اخبار پادشاهان ایران قبل از اسلام بوده است.

شاگردان

ابوعبيده پس از آنكه در مكتب برجسته‌ترين دانشمندان روزگار خود در علوم گوناگون شعر و لغت و انساب و اخبار مهارت يافت، مجالس درس خود را در بصره تشكيل داد. شاگردان بى‌شمارى به حلقه درس او روى آورده‌اند كه نام بيش از 60 تن از آنان در منابع آمده است. از مشهورترين شاگردان او جاحظ، ابونواس، ابن مناذر، ابن سلام جمحى، خليفة بن خياط، ابوحاتم سجستانى، ابوعثمان مازنى، اثرم، ابن اعرابى، ابن هشام، ابن سعد، ابن شبّه، ابن حبيب، ابن نطاح، ابن سكيت و ابوعبيد قاسم بن سلام را مى‌توان نام برد.

مناصب حکومتی

ابوعبيده در سال 188ق، به دعوت فضل بن ربيع، وزير هارون‌الرشيد، به بغداد رفت و رسماً در زمره نديمان هارون‌الرشيد درآمد و او را به استادى خود برگزيد و برخى آثارش را از وى فراگرفت. ابوعبيده در طى این مدت، مجالس درسى در بغداد تشكيل داد و افزون بر تدريس به تأليف نيز پرداخت. مدت اقامت وى در بغداد به‌درستى روشن نيست، اما احتمالاً وى تا پایان خلافت هارون (193ق) در آنجا به سر برده است. ابوعبيده سفرى نيز به فارس كرده كه به‌درستى معلوم نيست در چه زمانى بوده است. تنها گفته‌اند به قصد ديدار با موسى بن عبدالرحمن هلالى روانه آن ديار شد.

وفات

در تاريخ مرگ ابوعبيده اختلاف نظر فراوان است، اما در اينكه وى عمر طولانى يافته، ترديدى نيست. تاريخ وفات او را بين 208 تا 213ق، ذكر كرده‌اند. در چگونگى مرگ او نيز چند روايت ترديدآمیز در دست است. در یکى از آنها، از زبير بن بكار نقل شده كه ابوعبيده به دست محمد بن قاسم بن سهل نوشجانى مسموم شده است. در گزارش ديگرى نيز ابوعبيده در بستر بيمارى، خود تلویحاً به این امر اشاره كرده است.

مذهب ابوعبیده

درباره مذهب ابوعبيده در منابع كهن اختلاف است. برخى او را از اباضيان و برخى ديگر از صفريان دانسته‌اند، اما هيچ‌كدام در خارجى بودن وى ترديد نكرده‌اند.

ابوعبيده را بايد به‌حق از پيشگامان نهضت گردآورى تدوین اشعار و اخبار عرب دانست كه از نيمه دوم سده 2ق آغاز شد و تا اواخر سده 3ق در شهرهاى بصره، كوفه و بغداد ادامه داشت. با ظهور او و اصمعى كه هر دو از شاگردان ابوعمرو بن علا و از استادان مكتب بصره بودند، روايت شعر و اخبار و نوادر عرب به دوران تازه‌اى گام نهاد.