اقتضاء الصراط المستقيم مخالفة أصحاب الجحيم

    از ویکی‌نور
    اقتضاء الصراط المستقيم مخالفة أصحاب الجحيم
    اقتضاء الصراط المستقيم مخالفة أصحاب الجحيم
    پدیدآورانابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم (نويسنده) فقي، محمد حامد (محقق)
    ناشردار الکتب العلمية
    مکان نشرلبنان - بيروت
    چاپ1
    موضوعاهل سنت - عقايد

    بدعت و بدعت گذاران

    سلفيه - عقايد

    شرک

    شيعه - دفاعيه‎ها و رديه‎ها
    زبانعربي
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏207‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏7

    اقتضاء الصراط المستقيم مخالفة أصحاب الجحيم، اثر ابن ‎تیمیه، کتابی است پیرامون صراط مستقیم و وجوب مخالفت ظاهری و باطنی با کفار که با تحقیق محمد حامد الفقی، چاپ و عرضه شده است.

    انگیزه نگارش

    ابن ‎تیمیه در مقدمه، دلایل‎ خود در باب هدف از تألیف کتاب را مخالفت‎ورزی با برخی از انحرافاتی‎ بر‎شمرده که امت اسلامی بدان‎ مبتلا‎ گشته‎ است‎[۱].

    ساختار

    کتاب با دو مقدمه از محقق و نویسنده آغاز و مطالب بدون تبویب و فصل‎بندی، در عناوین متعدد، تنظیم شده است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه محقق، به موضوع کتاب و اهمیت آن اشاره گردیده است[۲].

    محور کتاب، صراط مستقیم و انحراف‎شناسی از صراط مستقیم است. نویسنده، این انحرافات را به چهار دسته طبقه‎بندی‎ کرده است:

    1. گاه انحراف، کفر است؛
    2. گاه انحراف‎، فسق‎ است؛
    3. گاه‎ انحراف‎، در شکل‎ «سیئه» ظاهر می‎شود؛
    4. زمانی انحراف در شکل خطا و لغزش ظاهر می‎شود.

    هدف وی شناساندن این انحرافات است تا بدین منظور مسلمانان را از انحراف از صراط مستقیم‎ بازدارد و از رفتن آنان به صراط مغضوبین و یا ضالین جلوگیری کند[۳].

    نویسنده قصد‎ دارد انحرافات واقع و حادث و مبتلابه را که موجب انحراف امت عصر خود از صراط مستقیم به صراط مغضوبین و ضالین شده است، شناسایی کند و به امت بشناساند؛ به بیان دیگر‎ قصد‎ دارد که به تبیین شکاف بین صراط مستقیم اسلامی با سبیل متعارف و راه رفته جهان اسلامی، بپردازد[۴].

    ابن تیمیه در مقدمه خود، خداوند را به‎خاطر اینکه‎ اسلام را دین ما مسلمانان قرار داده، شکر می‎گوید؛ خداوندی که به‎ ما‎ امر کرده است که هدایت به صراط‎ مستقیم‎ را‎ از او طلب کنیم؛ خداوندی که محمد‎، عبد‎ و رسولش را با دین قیم و ملت حنیف به‎سوی ما ارسال کرده است‎ و اطاعت‎ و اتباع از شریعت وی را‎ بر‎ ما واجب‎ کرده‎ است‎[۵].

    وی علاوه بر این عبارت، در جای‎ دیگر‎ از این کتاب، با صراحت بیشتری‎ از این مساوی قرار‎ دادن‎ دین و صراط مستقیم جانب‎داری‎ می‎کند‎: «فهدی الله الناس ببركة نبوة محمد(ص)... ثم إنه سبحانه بعثه بدين الإسلام الذي‎ هو‎ الصراط المستقيم»؛ آن‎هم‎ صراط‎ مستقیمی‎ که دست‎کم‎ روزی‎ ده مرتبه از خداوند‎ می‎خواهیم‎ که ما را به آن هدایت کند و از جانب خداوند مأموریم از آن تبعیت‎ کنیم‎ و از ضد و غیر آن، یعنی راه‎ مغضوبین‎ و راه ضالین‎ احتراز‎ کنیم‎[۶].

    وی خاطرنشان می‎سازد که غرض وی ضرورت ملازمت عبد با «صراط مستقیم» و مخالفت وی با انحراف از صراط مستقیم و سبل اصحاب جحیم است. ابن تیمیه در اینجا به ارتباط تنگاتنگ صراط و اندیشه سیاسی مسلمانان اشاره می‎کند و اینکه در این استعاره، شکاف نظریه و عمل به حداقل خود می‎رسد؛ زیرا هدف‎ از‎ شناسایی صراط‎ مستقیم، عمل و راه پیمودن و تطبیق عملی بندگان خداوند با صراط مستقیم و هدف از انحراف‎شناسی، اجتناب عملی از آن در زندگی است. آنگاه ابن تیمیه نظریه‎ اساسی‎ خود‎ را مطرح می‎کند که بنیان اصلی کتاب وی را تشکیل می‎دهد. وی در این قسمت از کتاب، در واقع به بیان‎ فرضیه‎ اصلی خود می‎پردازد و آن اینکه صراط مستقیم را به دو قسمت تقسیم می‎کند: اول، یک سلسله امور باطنی و معنوی نظیر اعتقادات و گرایش‎های قلبی است؛

    دوم، سلسله‎ای‎ از‎ امور ظاهری است که در قالب گفتار و اعمال ظاهر می‎شود و این قسمت دوم نیز خود، گاه قالب عبادی (مانند نماز) و گاه قالب عادتی دارد، مانند نحوه پوشش لباس، سواری‎، آداب‎ ازدواج و غذا خوردن و سفر و جز آن[۷].

    آنگاه ابن تیمیه گام بعدی را برمی‎دارد و آن اینکه بین این دو امور باطنی و ظاهری به‎ناچار باید ارتباطی و نسبتی وجود داشته‎ باشد‎؛ زیرا‎ آنچه در قلب جایگزین می‎شود‎، به‎‎مثابه‎ امری باطنی در آن رسوخ می‎یابد و در امور ظاهری گفتاری و رفتاری به‎نوعی منعکس می‎شود و برعکس قوام امور ظاهری عملی نیز‎ به‎‎نوبه‎ خود موجب ایجاد حالات متناسب با آن امور‎ ظاهری‎، در قلب می‎شود. بنابراین وی به ‎نوعی تجانس و هماهنگی ظاهر اعمال و باطن قلبی خود قائل است[۸].

    ابن تیمیه در‎ گام‎ منطقی‎ بعدی خود، امور باطنی جزء اول صراط مستقیم را «هدی‎ الباطن» و جزء دوم صراط مستقیم را «هدی الظاهر» نام‎گذاری می‎کند و بعد به بعثت پیامبر(ص) و ارائه دین اسلام‎ و شریعت‎ و منهاج‎ خاص وی که مشتمل بر دو جزء جدایی‎ناپذیر هدی ظاهر و هدی‎ باطن‎ می‎شود، اشاره می‎کند و اینکه حکمت چنین اقتضاء می‎کند که آنچه در اعمال و اقوال (هدی الظاهر) در‎ اسلام‎ و شریعت‎ و منهاج ما آمده است، در تباین مخالفت با سبیل المغضوبين عليهم و الضالين‎ باشد‎[۹].

    از‎ همین رو شارع مقدس به ما امرکرده است که با آن به مخالفت برخیزیم‎. بنابراین‎ دین‎ ما (صراط مستقیم) به ما امر کرده است که با هدی الظاهر صراط غیر مستقیم‎ مخالف‎ باشیم؛ هرچند این حکمت و مصلحت و مفسده مترتب بر آن بر بسیاری از‎ مردم‎ عادی‎ روشن نباشد[۱۰].

    در واقع ابن تیمیه از این لحظه، به بحث محوری خود در‎ کتابش‎ که ملهم از هدی الظاهر و جزء دوم صراط مستقیم باشد، منتقل می‎شود و آن،‎ «نفی‎ تشبه‎ به کفار» است. وی مشابهت ظاهری در اعمال و اقوال ظاهری با کفار را به‎مثابه‎ هدی‎ الظاهر دانسته و به‎شدت با آن مخالفت ورزیده است[۱۱].

    اما در اینکه‎ چه‎ مفسده‎هایی در مشابهت ظاهری با کفار وجود دارد، وی اموری را ذکر می‎کند: اول‎ اینکه‎ مشارکت در هدایت ظاهری، ریشه در تناسب و هم‎شکلی دو شیء متشابه‎ دارد‎ که خود توافق بر هماهنگی دو امر در اخلاقیات و اعمال دارد و این امر محسوسی است؛ همان ‎گونه‎ که به‎طور مثال کسی که لباس اهل عمل و علما را می‎پوشد‎، نوعی‎ انضمام و تعلق به آنان را در نفس خود‎ احساس‎ می‎کند. کسی که لباس نظامی‎ها را می‎پوشد‎ در‎ درون خود نوعی تخلق به اخلاق آنان و نوعی نزدیکی با آنان احساس را می‎کند‎ و طبع‎ وی به‎ مقتضای آن‎ لباس‎ و منش، دگرگون‎ می‎شود‎، مگر‎ اینکه مانعی از این امر جلوگیری‎ کند‎[۱۲].

    از سوی دیگر مخالفت ورزیدن با هدایت ظاهری کافران نیز موجب تباین‎ و جدایی‎ و انقطاع از عوامل مغضوب شدن و اسباب‎ ضلالت می‎شود و برعکس موجب‎ انعطاف‎ و نرمش با اهل هدایت و رضوان‎ خداوند‎ و موجب موالات و دوستداری مفلحان می‎شود. همچنان‎که هرچه ایمان فرد کامل‎تر شود‎ و شناختش‎ از اسلام بیشتر شود، طبعا‎ گرایش‎ و احساسش‎ به مفارقت و جدایی‎ نسبت به یهود و نصاری چه‎ از‎ نظر ظاهری و یا باطنی، افزایش می‎یابد و همچنین شدت بعد و دوری‎اش از اخلاق موجود برخی‎ از‎ به‎ظاهر مسلمانان بیشتر می‎شود[۱۳].

    فراتر‎ از‎ این، دلیل‎ و ضرورت‎ دیگر‎ مخالفت با هدایت ظاهری‎ کفار و نظیر آنان در این است که اشتراک و مشابهت در هدی ظاهر با آنان، موجب‎ اختلاط‎ ظاهری این دو می‎شود و تفکیک و تمییز‎ صفوف‎ حق‎ و باطل‎ اصحاب‎ صراط مستقیم و اصحاب‎ مغضوبین‎ و ضالین از یکدیگر دچار اختلال می‎شود؛ تا آنجا که تمییز ظاهری آن دو از بین می‎رود‎ و تشخیص‎ هدایت‎‎یافتگان مشمول رضوان الله از یک‎سو‎ و مغضوبین‎ و ضالین‎ از‎ سوی‎ دیگر‎ دشوار می‎شود. ابن تیمیه اضافه می‎کند که همه این بحث‎ها تازه در صورتی است که تبعیت ظاهری از آنان در امری مباح باشد. پس اگر متابعت‎ از هدی الظاهر در امر واجبی باشد، موجب کفرشان می‎شود؛ زیرا موافقت با آنها خود شعبه‎ای از کفر و رضایت و موافقت در ضلالت و معاصی آنان است[۱۴].

    وی سپس فصلی‎ مستقل‎ را به ذکر دلایلی نقلی از کتاب و سنت و اجماع بر امر مخالفت با کفار و نهی کردن از تشبیه به آنان، اختصاص می‎دهد. ابتدا به ذکر «آیات» مؤید بر نفی‎ تشبیه‎ به کفار می‎پردازد؛ از جمله آیه ١٢٠ بقره: وَ لَنْ تَرْضَى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لاَ نَصِيرٍ.

    وی می‎گوید: دقت شود که چگونه در خبر گفته است «ملتهم» و در نهی گفته «أهواءهم»؛ زیرا این‎ جماعت‎ راضی نمی‎شوند مگر به‎ اتباع‎ مطلق و کامل و توبیخ و مذمت در هر دو صورت، اتباع اهواء آنان در قلیل و در کثیر، صادق است و متابعت در برخی از هواهای آنان، تبعیت در گمراهی آنان است[۱۵].

    مؤید‎ دیگر وی در نهی مشابهت با کفار، حکم نسخ قبله از بیت‎المقدس به مکه است تا بدین وسیله با کافران در قبله مخالفت شود و آنان در باطل خود قطع‎ امید‎ کنند و چنین‎ تصوری برایشان ایجاد نشود که ممکن است در بقیه امور نیز از ما تبعیت کنند[۱۶].

    دیگر‎ مؤید نهی اصطلاحات و تعابیر دوپهلویی است که امکان سوء تعبیر و سوء استفاده‎ کفار‎ را‎ فراهم می‎کند؛ نظیر آیه 104سوره بقره: لاَ تَقُولُوا رَاعِنَا[۱۷].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‎ها، توضیحات جامع و مفصلی توسط محقق، پیرامون برخی از کلمات و عبارات متن، ارائه گردیده است[۱۸].

    پانویس

    1. برزگر، ابراهیم، ص34
    2. ر.ک: مقدمه، ص1-‎16
    3. ر.ک: برزگر، ابراهیم، ص34
    4. همان
    5. همان
    6. ر.ک: همان
    7. ر.ک: همان، ص34-‎35
    8. ر.ک: همان، ص35-‎36
    9. ر.ک: همان، ص36
    10. ر.ک: همان
    11. ر.ک: همان
    12. ر.ک: همان
    13. ر.ک: همان، ص36-‎37
    14. ر.ک: همان، ص37
    15. ر.ک: همان
    16. همان
    17. همان
    18. ر.ک: متن کتاب، پاورقی، ص79

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. برزگر، ابراهیم، «استعاره صراط در اندیشه سیاسی ابن ‎تیمیه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: پژوهش‎های راهبردی سیاست، زمستان 1391.

    وابسته‌ها