المجاز في اللغة و القرآن الكريم بين الإجازة و المنع، عرض.. و تحليل.. و نقد

    از ویکی‌نور
    ‏المجاز في اللغة و القرآن الكريم بين الإجازة و المنع، عرض.. و تحليل.. و نقد
    المجاز في اللغة و القرآن الكريم بين الإجازة و المنع، عرض.. و تحليل.. و نقد
    پدیدآورانمطعني، عبدالعظيم ابراهيم محمد (نويسنده)
    ناشرمکتبة وهبة
    مکان نشرمصر - قاهره
    سال نشرمجلد1: 2007م , 1428ق,
    موضوعقرآن - مجاز قرآن -- مسائل ادبي
    زبانعربی
    تعداد جلد2
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏83‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏6‎‏م‎‏3‏

    المجاز في اللغة و القرآن الكريم بين الإجازة و المنع، عرض.. و تحليل.. و نقد، تألیف دکتر عبدالعظیم ابراهیم محمد المطعنی کتابی است دو جلدی به زبان عربی با موضوع علوم قرآنی و کلام اسلامی. نویسنده در این اثر به بیان اختلافات واقع درباره وقوع مجاز در لغت عرب و قرآن مجید پرداخته است. اساس بحث وقوع مجاز در لغت، نشئت‌گرفته از بحث اسماء و صفات الهی است؛ یعنی گاهی صفاتی مثل ید و ... در قرآن به خدا نسبت داده شده و از طرفی در آیات دیگر مانند 11 سوره شورا، او را از هر مماثلتی با چیز دیگر منزه دانسته است؛ این امر علما را به این امر انداخته که آیا استعمال چنین مواردی را باید حمل بر مجاز کرد یا نه.

    ساختار

    کتاب دارای مقدمه چاپ دوم، مقدمه چاپ اول و محتوای مطالب ضمن پنج فصل است.

    گزارش محتوا

    این کتاب، به موضوعی حیاتی از موضوعات اندیشه و اعتقاد اسلامی می‌پردازد. این موضوع، در طول تاریخ (بین قرن‌های دوم تا هشتم هجری) مورد اختلاف مذاهب و آرای دینی و فرهنگی میان بزرگان امت اسلامی بوده است. دامنه این بحث در میان اندیشمندان پس از نسل پیشین، توسعه یافته است؛ یعنی پیشینیان در این بحث و اختلاف داشتند که آیا مجاز در قرآن کریم واقع می‌شود یا نه؟ ولی نسل پس از آنان در این اختلاف داشتند که آیا مجاز به وجه عام در زبان عربی واقع شده یا صرفاً و به وجه خاص در قرآن کریم وقوع یافته؟ یا اصلاً مجازی در هیچ‌کدام به وقوع نپیوسته است.

    گروهی از اندیشمندان معتقد شدند مجاز در لغت عربی و قرآن واقع شده است. گروهی وقوعش در لغت و زبان عربی را منع کردند و گروهی دیگر صرفاً وقوعش در قرآن کریم را نفی نموده‌اند. در این میان، گروهی نیز به وقوع مجاز هم در لغت و هم در قرآن کریم اعتقاد داشتند. آثار این اختلاف اقوال پسینیان نیز در طی هشت قرن، ادامه یافت که (با احتساب هشت قرن پیشینیان) تا اوایل قرن پانزدهم هجری کشیده شد. در این میان آنان گروهی متأثر از نوشته‌های ابن تیمیه و شاگردش ابن قیم جوزی در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری بودند. اختلافات برخاسته از نوشته‌های ابن تیمیه و ابن قیم در طول این هشت قرن، به حدی بود که در این میان برخی، برخی دیگر را تکفیر می‌کردند. و این سؤال که «آیا مجاز در قرآن کریم واقع شده یا نه؟» باعث شکاف فکری و فرهنگی میان مسلمانان شد.[۱]

    امری که این کتاب به آن می‌پردازد، تتبع در ریشه‌های اختلاف در این قضیه و رصد مراحل و تطور این امر در طول زمان اختلاف در این مسئله تا زمان جدید است. نویسنده در این اثر به نتایج علمی عظیمی دراین‌ارتباط دست یافته است. او در جلد اول کتاب به‌طور خاص به اقوال مجوزان مجاز در لغت و قرآن پرداخته است و ادله و حجت‌هایی که آنان بر آن استناد کرده‌اند را ذکر کرده و در این میان به تبیین این پرداخته که جمهور علمای امت قائل به وقوع مجاز در قرآن کریم و لغت عرب هستند و گروه کمی از آنان نیز هستند که از اعتراف به وقوع مجاز در قرآن تعجب می‌کنند ولی درعین‌حال تمایل به قول به وقوعش در قرآن هم دارند که در رأس این جماعت ابن تیمیه و شاگردش ابن قیم هستند.[۲]

    نویسنده در این کتاب، به نتیجه‌ای رسیده که آن را در این جمله بیان کرده است: «إن قضية إنكار المجاز في اللغة و في القرآن الكريم قضية كتبت لها الشهرة و لكن لن یكتب لها النجاح» یعنی موضوع انکار وقوع مجاز در قرآن و زبان عربی، قضیه‌ای است که شهرت درباره آن ادعا شده است اما به موفقیتی دست نیافته است. این اثر، منظور از این سخن را تحقیق کرده است و مراد از آن را روشن کرده؛ در طول سالیانی، قول به انکار وقوع مجاز در قرآن کریم، به‌صورت تدریجی تبدیل یافت و وحدت اندیشه اسلامی در هر مکانی، حول این اندیشه شکل گرفت. متن سخنرانی‌ای که نویسنده در مرکز فرهنگی نادی مکه در سال 1995 با عنوان «المجاز عند الإمام ابن تيمية و تلاميذه بین الإنكار و الإقرار» ایراد کرده، به این چاپ، افزوده شده است. این سخنرانی در وسایل ارتباط جمعی عربستان سعودی (تلویزیون و رادیو و روزنامه و مجله و...) پخش شده و ایجاد سؤال کرده است. در این راستا از شیخ عبدالعزیز بن باز، مفتی سعودی درباره مجاز در قرآن و لغت و اختلافات حول این مسئله سؤال شده است و فتوای وی چنین بوده است: «ان الخلاف بین السلف و الخلف حول المجاز خلاف لفظي فالسلف يسمونه «أسلوب من أسالیب اللغة» اما الخلف فيسمونه «المجاز».» یعنی اختلاف میان علمای پیشین و جدید، در مسئله مجاز در قرآن لفظی است و هر دو گروه عملاً به وقوع چنین امری پایبند هستند؛ نهایت اینکه سلف از آن با اسلوبی از اسالیب لغت نام برده و خلف آن را مجاز نامیده‌اند.[۳]

    قول به نفی وقوع مجاز در لغت و قرآن و احادیث به‌طورکلی، منسوب به ابواسحاق اسفرائینی و ابوعلی فارسی است. قول به وقوع مجاز در لغت عربی و نفی آن در قرآن به داود ظاهری امام مذهب ظاهریه و فرزندش ابوبکر است. اما قول به جواز وقوع مجاز هم در لغت و هم در قرآن و همچنین در حدیث شریف، منسوب به جمهور علما و مذهب عامه و اکثریت اندیشمندان است.[۴] از کسانی که کتابی درباره انکار وقوع مجاز نوشتند، می‌توان منذر بن سعید بلوطی را نام برد و از کسانی که در رد منکرین مجاز رساله نوشتند می‌توان ابو الفید مؤرج السدوسی، حسن بن جعفر و دیگران را نام برد.[۵] اساس و منشأ وقوع چنین اختلافی، بحث در اسماء و صفات الهی بوده که در قرآن وارد شده است؛ زیرا گاهی در قرآن کریم نصوصی را شاهدیم که ظاهرش مشابهت خداوند با موجودات حادث را به ذهن می‌اندازد: مثل اثبات دست [ید الله] و وجه و عین و معیت و قرب و مجیء و استواء برای خدا و برخی متون حدیثی اهل سنت که نسبت قدم و اصبع و صورت و نزول و ضحک و کف (دست) به خداوند داده است. این در حالی است که نص قرآنی «لیس کمثله شیء» در آیه 11 سوره مبارکه شورا، خداوند را از هرگونه تشبیه و تجسیم و مماثلتی پاک و منزه دانسته است.[۶]

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در انتهای اثر آمده است.

    این چاپ، چاپ دوم این اثر است که تنقیح و تصحیح شده و اضافاتی نسبت به چاپ اول دارد. چاپ اول به سال 1985 میلادی منتشر شده است و به دلیل اقبال روزافزون خوانندگان به این اثر در عالم اسلامی، کتابخانه وهبه (مکتبة وهبة) چند مرتبه تصویر همان چاپ اول را به چاپ رسانده است ولی چون آن چاپ با حروف دست‌نویس بود (چون دستگاه‌های چاپ جدید در آن زمان وجود نداشت) و همچنین به دلیل اهمیت موضوع کتاب، این چاپخانه تصمیم بر چاپ نسخه مجدد از آن گرفت.[۷] علاوه برشدت اقبال به این اثر و اهمیت موضوع، در چاپ جدید این اثر، برخی خطاهای چاپ اول تصحیح شده و متن سخنرانی‌ای که نویسنده در مرکز فرهنگی نادی مکه در سال 1995 با عنوان «المجاز عند الإمام ابن تيمية و تلاميذه بین الإنكار و الإقرار» ایراد کرده، به این چاپ، افزوده شده است.[۸]

    پانویس

    1. ر.ک: مقدمه چاپ دوم، ج1، صفحه أ
    2. ر.ک: همان، صفحه أ و ب
    3. ر.ک: همان، صفحه ب
    4. ر.ک: مقدمه چاپ اول، ج1، ص6
    5. ر.ک: همان
    6. ر.ک: همان، ص7
    7. ر.ک: مقدمه چاپ دوم، صفحه أ
    8. ر.ک: همان، صفحه ب

    منابع مقاله

    مقدمه‌های چاپ اول و دوم کتاب.

    وابسته‌ها