نمایش مبدأ برای المسالك و الممالك، ابن خرداذبه

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر =NUR02266J1.jpg
| عنوان =المسالک و الممالک، ابن خرداذبه
| عنوان‌های دیگر =
| پدیدآوران = 
[[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله]] (نویسنده)
| زبان =عربی
| کد کنگره =‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏52
| موضوع =
ایران - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14

جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14

کشورهای اسلامی - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14
| ناشر = 
دار صادر
| مکان نشر =بیروت - لبنان
| سال نشر = 

| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE02266AUTOMATIONCODE
| چاپ =1
| تعداد جلد =1
| کتابخانۀ دیجیتال نور =02266
| کتابخوان همراه نور =02266
| کد پدیدآور =
| پس از =
| پیش از =
}}

{{کاربردهای دیگر|المسالك و الممالك (ابهام زدایی)}}
'''المسالك و الممالك''' اثر [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خُرداذبه (ابن خردادبه)، ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله]] (متوفى 280ق) به زبان عربى است. 

اين كتاب از نخستين آثار جغرافيايى دوره اسلامى است و ساليان سال يكى از منابع اصلى نويسندگان و جغرافى‌دانان در زمينه جغرافيا و جغرافياى تاريخى بوده است. دانشمندان بسيارى همچون [[مقدسی، مطهر بن طاهر|مقدسى]] و [[مستوفی، حمدالله|مستوفى]] و [[رازی، امین احمد|امين احمد رازى]] نویسنده «[[هفت اقلیم|هفت اقليم]]» به آن مراجعه كرده‌اند. جغرافياى او عمومى است و دربارۀ كل جهان آن روز مطلب دارد؛ اما مباحث مربوط به قلمرو عباسيان (مملكة الاسلام) را با تفصيل بيشترى آورده است.

== ساختار==
كتاب از دو بخش تشكيل شده است: بخش اول تحت عنوان صفت الارض در هشت فصل مرتب شده و قسمت دوم كتاب مربوط به بخشی از كتاب خراج و صنعت كتابت از ابن فرج قدامه بن جعفر كاتب بغدادى است، كه از باب يازدهم تا باب هفدهم آن كتاب را در بردارد.

==گزارش محتوا==
كتاب طبق معمول آثار جغرافيايى با اطلاعات مرسوم جغرافياى رياضى و مخصوصاً توصيف شكل زمين بنابر نظر بطلميوس آغاز مى‌شود. او بغداد را مركز جهان و عراق را با ايرانشهر يكى مى‌داند.

مؤلف فصلى كوتاه درباره جهت قبله شهرها، قسمت مهمى را به سخن از سواد عراق اختصاص داده و تقسيمات اراضى و نوع خراج آن را ياد كرده و درباره تاريخ آن نيز در اين‌جا و در موارد ديگر كتاب ملاحظاتى به قلم آورده است. وى در قسمتى از كتاب به يادآورى پادشاهان قديم، از فريدون به بعد، بر اساس منابع فارسی پرداخته و از پادشاهان ایران و روم و ترك نام برده است.

نویسنده به دليل داشتن مسئولیت رياست ديوان بريد (پست) ولايت جبال، موفق به جمع‌آورى اطلاعات مفيد و ارزنده‌اى در توصيف راه‌هاى تجارى و مناطقى چون هند، چين، كره و ژاپن شده است. هر چند كه در جاهاى متعدد واقعيات با افسانه‌ها و شايعات درهم آميخته، اما جغرافى‌دانان بعدى همواره به اين كتاب مراجعه مى‌كرده‌اند.

كتاب مسالك و ممالك به دانش جغرافى اختصاص دارد. [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] اثر خويش را پس از اقامتش در كنار دجله، در سامرا و بين سالهاى 234- 230ق نگاشت. به نظر مى‌رسد مؤلف اثر خود را در دو نوبت نگاشته و در نوبت دوم تغييراتى نيز در آن داده است. بعضى از محققان نيز معتقدند كه عليرغم اصالت اثر، مختصرى از اين كتاب به دست نسل‌هاى بعدى رسيده و تغييراتى در آن داده شده است.

اين كتاب احتمالاً نخستين اثر با عنوان عمومى مسالك و ممالك است و مؤلف آن نخستين فردى است كه كتابى در جغرافياى اقتصادى گردآورى كرده و اثر وى براى ما باقى مانده است. طرح مباحث اقتصادى در اثر [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] بيشتر بدان جهت است كه اولاً مؤلف ایرانى الاصل مسالك و ممالك از سنت ایرانى در جغرافى‌نگارى پيروى نموده است و جغرافى‌نگاران پيرو سنت ایرانى براى مسائل مربوط به خراج و محصولات و معادن سرزمين‌ها اهميت فراوان قائل بوده‌اند. ثانياً مؤلف به جهت شغل حكومتى خويش نه تنها با راه‌هاى ممالك اسلامى به ويژه ایران آشنا بوده بلكه نياز جدى به داشتن اطلاعات مبسوط از اوضاع اقتصادى جبال داشته است.

از ديگر وجوه اهميت مسالك و ممالك آنست كه اين اثر بر آثار جغرافيايى پس از خود تأثير فراوانى گذارده است. [[ابن حوقل، محمد بن حوقل|ابن حوقل]] صاحب [[صورة الأرض|صورة الارض]] در تدوين اثر خود از مسالك و ممالك سود جسته است. مقدسى كه اثر بسيار ارزشمندى در جغرافيا بنام [[أحسن التقاسيم في معرفة الأقاليم|أحسن التّقاسيم]] في معرفة الاقاليم گردآورى كرده، [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] را از پيشوايان دانش جغرافى مى‌شمرد. ظاهراً نزدیکى [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] به خلافت عباسى اين امكان را مهيا ساخته بود كه وى از آرشيوهاى حكومتى استفاده كند و بدين جهت مورد وثوق جغرافى‌دانان پس از خود قرار گرفته بود، هر چند از سوى بعضى نويسندگان اسلامى چون [[ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین|ابوالفرج اصفهانى]] به بى‌دقتى متهم شده است.

[[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] در بيان حدود اقاليم و راه‌ها از بطلميوس استفاده نموده و لذا نفوذ و تأثير سنت يونانى در جغرافياى اسلامى از همان ابتدا همپاى نفوذ و تأثير سنت ایرانى وجود داشته است.

نویسنده در اثرش به «وصف زمين و چگونگى ساختار، قبله، راه‌ها و سرزمين‌ها» پرداخته است. وى همچنين قبله و خراج هر سرزمين و تحول خراج در گذشته و حال، پادشاهان زمين و القاب آنها، راه‌ها، منزلگاه‌ها، تقسيمات سرزمين‌ها، اقوام و نژادها، جزاير و آبها، شگفتى‌هاى زمين و اطلاعات تاريخى را مورد توجه قرار داده و بر خلاف [[یعقوبی، احمد بن اسحاق|ابن واضح (يعقوبى)]] صاحب [[البلدان، اليعقوبي|البلدان]]، فاصله‌ها را بر حسب ميل و نه منزل يا روز معين كرده و از اين نظر دقيق‌تر از البلدان است.

وى محدوده جغرافيايى كار خود را تا چين، كره و ژاپن گسترش داده ولى در مواردى وقايع را از افسانه‌ها تمييز نداده است. اين امر كه مؤلف به سفرهاى طولانى نپرداخته را مى‌توان مهمترين نقطه ضعف مسالك و ممالك دانست ولى بدون ترديد استفاده از آرشيوهاى حكومتى، اطلاعات جغرافياى انسانى- اقتصادى و قدمت تاريخى، آن را در مجموع اثرى منحصر به‌فرد مى‌سازد. 

قسمت اساسى كتاب شامل توصيف راه‌هاست كه از لحاظ تفصيل متفاوت است. البته كتاب به توصيف راه‌ها بسنده نكرده بلكه مطالب ديگرى نيز دارد كه گويا بعدها بدان افزوده‌اند، مانند گفتگو از تقسيم زمين كه خطاهاى مكرّر دارد، همچنين از عجايب جهان و بناهاى معروف و غيره سخن به ميان آورده است. 

كتاب [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خردادبه]] از دو عنصر بالنسبة متفاوت ترتيب يافته است: ازيك سو مطالب خشك و رسمى بسيار مهمى را پيرامون راه‌ها، مسافات، ميزان خراج، القاب، عناوين و غيره را مى‌توان در آن مشاهده نمود و از سوى ديگر با مطالبى پيرامون شگفتى‌ها مى‌توان ديد كه تا اندازه‌اى دور از باور است. 

ناهماهنگى مطالب كتاب باعث شده كه جغرافى‌شناسان در ارزشيابى كار او اختلاف كنند. از اين‌رو كتاب وى محتاج هماهنگ كردن اين مايه‌ها ويك فصل‌بندى دقيق است.<ref>ایگناتی، کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ص۱۲۰- ۱۲۳</ref> <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/1648 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل ابن خردادبه ۴۰۹-۴۱۴]</ref> <ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/14148/5 صالحی، نصرالله، کتابشناسی جغرافیای تاریخی اسلام و ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹، ص۵].</ref> 

==پانویس==
<references/>


== منابع مقاله==

#متن كتاب 
#ايگناتى، كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى-دائرةالمعارف بزرگ اسلامى،
#[[:noormags:268001|صالحى، نصر اللّه، کتابشناسی جغرافیای تاریخی اسلام و ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹]].
#[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/1648 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل ابن خردادبه ۴۰۹-۴۱۴]

==وابسته‌ها==
{{وابسته‌ها}}

[[المسالك و الممالك (ترجمه ابن خرداذبه)]]

[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:جغرافیا (عمومی)، اطلس، نقشه]]
[[رده: تاریخ جغرافیا]]