نمایش مبدأ برای تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر =NUR11238J1.jpg
| عنوان =تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه
| عنوان‌های دیگر =

تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه
| پدیدآوران = 
[[نفیسی، سعید]] (مقدمه‌نويس)

[[نامی اصفهانی، محمد صادق]] (نویسنده)
| زبان =فارسی
| کد کنگره =‏DSR‎‏ ‎‏1281‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏2‎‏ت‎‏2‎‏ ‎‏1363
| موضوع =
ایران - تاریخ - زندیان، 1163 - 1209ق. - سال شمار
| ناشر = 
اقبال
| مکان نشر =تهران - ایران
| سال نشر = 1363 ش 

| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE11238AUTOMATIONCODE
| چاپ =2
| تعداد جلد =1
| کتابخانۀ دیجیتال نور =11238
| کتابخوان همراه نور =11238
| کد پدیدآور =
| پس از =
| پیش از =
}}
'''تاريخ گيتى‌گشا'''، نوشته [[نامی اصفهانی، محمد صادق|محمدصادق موسوى اصفهانى]]، با مقدمه [[نفیسی، سعید|سعيد نفيسى]] اين كتاب كه به همت ميرزا محمدصادق، وقايع‌نگار كريم خان زند سامان يافته است، سه تأليف را درباره تاريخ خاندان زنديه به فارسی در بر دارد. وى و جعفر خان (م 1202)، برادرزاده كريم خان، به نوشتن تاريخ سلسله زنديه مأمور شدند و تاريخ گيتى‌گشا را پديد آوردند كه از مهم‌ترين و معتبرترين اسناد تاريخى اين سلسله به شمار مى‌رود.

==ساختار==
اين اثر افزون بر تاريخ گيتى‌گشا (بخش نخست كتاب)، دو پيوست (ذيل) را از دو نویسنده در خود گنجانده و حوادث عصر نویسنده بخش نخست را تا 21 محرّم 1200 گزارش كرده و درباره بسيارى از رويدادها كه وى آنها را ديده، بدون كم و كاست سخن گفته يا آنها را از خاطرات و مشاهدات و نوشته‌هاى ميرزا محمدحسين فراهانىِ وزير، نقل كرده است. ذيل نخستينِ (بخش دوم) آن را [[شریف، عبدالکریم بن علی‌رضا|عبدالكريم بن على رضا الشريف]]، شاگرد ميرزا محمدصادق (نامى) نوشت. وى پس از مرگ نامى به فرمان ميرزا محمدحسين فراهانى به دنبال كردن كار او فرمان يافت و پس از مرگ لطفعلى خان زند در 1209، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاريخى درباره سلطنت فتحعلى شاه سامان داد. 

نثر كتاب سست و متكلفانه و به شيوه رايج نزد برخى از تاريخ‌نويسانِ پس از صفويه و با كنايات و استعارات و تشبيهات فراوان و جملات زايد همراه است؛ چنان‌كه خواننده رشته كلام را از دست مى‌دهد. اگرچه نويسندگان كتاب، در شرح حوادث و گزارش‌هاى خود امانت‌دارى كرده‌اند، حقايق را با بزرگ‌نمايى رايج در آن روزگار و كنايات و استعارات و تشبيهات مخل و اطناب‌هاى ملال‌آور در آميخته و صاحبان ذيل اول و دوم، به رغم برافتادن سلسله زنديه هنگام نوشته شدن ذيل‌ها، از اين سلسله به ويژه لطفعلى خان زند جانبدارانه سخن گفته‌اند. 

چارلز ريو، خاورشناس شهير انگليسى در فهرست كتاب‌هاى خطى فارسی موزه بريتانيا درباره اين كتاب مى‌نويسد: ابوالحسن بن ابراهیم قزوينى در فوائد صفويه كه كتابى در تاريخ عمومى است (1211)، درباره ميرزا محمدصادق چنين مى‌گويد: على‌مراد خان (1199 - 1196) ميرزا محمدصادق را بر اثر دروغ‌ها و بزرگ‌نمايى‌هایش در ستايش خاندان زند در اين كتاب نكوهش كرد.

==گزارش محتوا==
نخستين بخش كتاب (تاريخ گيتى‌گشا) كه با مدح و ثنا و كنايات و استعارات فراوان آغاز مى‌شود، به گزارش رويدادها از آغاز تاريخ زند تا حوادث 21 محرم 1200 مى‌پردازد. مرگ نادر شاه افشار و حوادث پس از آن و كارهاى جانشينان او و اصل و نسب خاندان زند، درون‌مايه اصلى اين بخش است و چگونگى انقراض افشاريان و آمدن كريم خان زند، ابوالفتح خان و على‌مردان خان به اصفهان و نشاندن اسماعيل ميرزا صفوى، چيرگى محمدحسن خان قاجار بر اصفهان و پيروزى او بر على‌مردان خان، آزاد خان و عبدالله خان، درون‌مايه گزارش‌هاى فصل‌هاى بعدى كتاب به شمار مى‌رود. بر پايه اين گزارش‌ها، برخى از سپاهيان ابراهیم شاه كه به شاهرخ افشار پيوسته بودند، او را به شاهى رساندند، اما اميران خراسان او را از سلطنت عزل و كور كردند و به جاى وى، ميرزا [[صدر، محمد|سيد محمد صدر]]، پسر ميرزا داود و دختر زاده شاه سليمان صفوى را بر تخت نشاندند.

شورش‌هاى داخلى ایران در برابر كريم‌خان، پيروزى‌هاى وى در استرآباد، آذربايجان، اروميه و جنگ‌هاى لطفعلى خان با آقا محمد خان، از مباحث ديگر كتاب است. گاه به روابط خاندان زند با ديگر كشورها مانند هلند يا سرزمين‌هاى عثمانى اشاره مى‌شود و سرانجام با شرح رويدادهاى آخرين سال‌هاى سده دوازدهم هجرى و بازگشت كريم خان به اصفهان پايان مى‌يابد. 

نویسنده پيش از پرداختن به آقا محمد خان قاجار از كش‌مكش‌هاى خانوادگى سرداران دولت زند كه راه را براى موفقيت وى آماده كردند، گزارش‌هاى سودمندى داده است. براى نمونه، بر پايه اين گزارش‌ها على‌مراد خان، خواهر زاده زكى خان، كسى را از سرداران كريم خان، صادق خان و على نقى خان كشت و ابوالفتح خان و پسران ديگر كريم خان را كور كرد.

ذيل نخست (بخش دوم) كتاب، رويدادهاى ایران را پس از مرگ كريم خان گزارش مى‌كند و به رويدادهاى بعد از 1200 تا ميانه دوران پادشاهى لطفعلى خان زند مى‌پردازد. جنبش‌ها و پيدايى سلسله قاجار، از رويدادهایى است كه [[شریف، عبدالکریم بن علی‌رضا|عبدالكريم]] بدان مى‌پردازد. با توجه به اينكه مؤلف اين ذيل از گلشن مراد، نوشته ميرزا ابوالحسن غفارى ياد مى‌كند، تاريخ نوشته شدن آن را پس از 1210 مى‌توان دانست.

ذيل دومِ (بخش سوم) كتاب درباره پايان احوال لطفعلى خان و حاجى ابراهیم خان (كلانتر شيراز) به قلم آقا محمدرضا شيرازى است كه اطلاعى از وى در دست نيست. بر پايه متن ذيل دوم، او اين ذيل را پس از 1219 به پايان رسانده است.

خاندان سلسله زند را در سنجش با ديگر سلسله‌هاى پادشاهى ایران، غيرت‌مندتر و بيزارتر از بيگانگان و بيگانه‌پرستى دانسته و به ويژه كريم خان زند را هم از مردان بسيار گرامى تاريخ ایران و هم پيشواى اخلاقى آدمى‌زادگان برشمرده‌اند. از نوشته‌هاى ميرزا محمدصادق چنين مى‌توان دريافت كه پس از گذشت 27 سال از انقراض دولت صفوى، باز هم به علت تعلق خاطر مردم به خاندان صفوى برخى از سرداران در پى انتساب و وابسته دانستن خود بدين خاندان بوده‌اند.

==وضعيت كتاب==
تاريخ گيتى‌گشا نخست در 1317ش به كوشش استاد [[نفیسی، سعید|سعيد نفيسى]] به چاپ رسيد، اما از اين روى كه حقايقى درباره يكى از خاندان‌هاى حاكم آن روزگار در برداشت، به دست خوانندگان نرسيد و حكومت وقت از انتشارش جلوگيرى كرد.

گمان مى‌رود كه نام كتاب را [[شریف، عبدالکریم بن علی‌رضا|عبدالكريم بن على رضا الشريف]] (نویسنده نخستين ذيل)، بر آن نهاده باشد؛ زيرا اين نام تنها در ديباچه ذيل او آمده است. محمداسماعيل خان وكيل الملك نورى، حكم‌ران کرمان (م 1286)، پيش از 1275، تاريخ گيتى‌گشا را بدون در نظر آوردن دو ذيل آن، تهذيب و عبارت پردازى‌هاى آن را حذف كرد، اما [[نفیسی، سعید|سعيد نفيسى]] با افزودن مقدمه و حواشى و فهرست‌هایى بر اين كتاب و دو ذيلش، آن را در 1317ش در تهران به چاپ رساند.

نمايه‌هایى از نام‌هاى كسان، خاندان‌ها و نژادها و جاى‌ها و كتاب‌ها در پايان اين نسخه از كتاب آمده است و هيچ توضيح معنايى يا تاريخى در پانوشت‌هاى آن نيست و تنها از ديباچه سودمند استاد نفيسى، اطلاعاتى درباره‌اش مى‌توان فراچنگ آورد.

==منابع مقاله ==


پيش‌گفتار مصحح كتاب.

حداد عادل، غلامعلى (1380)، دانش‌نامه جهان اسلام.

شايسته، فريدون (فروردين و ارديبهشت 1382)، «نگاهى به كتاب تاريخ گيتى‌گشا در تاريخ خاندان زند»، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره 66 و 67.
==وابسته‌ها==
{{وابسته‌ها}}

[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده: تاریخ]]
[[رده: تاریخ ایران]]