دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم

    از ویکی‌نور
    دانشنامه‏‌ی شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم
    نام کتاب دانشنامه‏‌ی شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم
    نام های دیگر کتاب انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم
    پدیدآورندگان محمد زاده، مرضیه (نويسنده)
    زبان فارسی
    کد کنگره ‏PIR‎‏ ‎‏4072‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏5‎‏ ‎‏م‎‏38
    موضوع حسین بن علی(ع)، امام سوم، 4 - 61ق. - شعر - مجموعه‌‏ها

    شاعران ایرانی - سرگذشت نامه

    شاعران عرب - سرگذشت نامه

    شعر عربی - مجموعه‌ها

    شعر فارسی - مجموعه‎ها

    واقعه کربلا، 61ق. - شعر - مجموعه‌‏ها

    ناشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات
    مکان نشر تهران - ایران
    سال نشر 1386 هـ.ش
    کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE10767AUTOMATIONCODE


    معرفی اجمالی

    دانشنامه شعر عاشورایی؛ انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، تألیف مرضیه محمدزاده، دربرگیرنده زندگی شاعران عرب و غیر عرب و نمونه‌هایی از اشعار و مراثی آنان است.

    ساختار

    کتاب با دو مقدمه از بهاءالدین خرمشاهی و نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد، در دو بخش اصلی و هر بخش در چندین فصل، تنظیم شده است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه نخست، به امام حسین(ع)و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شده[۱]و در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است[۲]

    نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده‏ ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و جهت‏گیرى شاعران عرب و پارسى‌گوى، در طول تاریخ به‌‏ویژه بر محور حادثه جان‌سوز کربلا مى‏باشد و سعى شده است در آن از ارزشمندترین آثار عاشورایى این شعرا نمونه‏هایى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حق‏جویى شیعه استدلال گردد که چگونه شاعران اندیشمند از جان، مایه مى‏گیرند تا خصلت‏هاى نیکوى آل محمد(ص) را نمودار سازند و این کار سترگ، هنر شعر و شاعرى است که حقیقت را با جلوه خاصى نشان مى‏دهد و در دیدگاه نسل‌هاى آینده که تشنه‏ى حق‏جویى‏اند، قرار مى‏دهد[۳]

    وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن واقعه‏ى عظیم به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل‌بیت(ع) به سرودن مرثیه پرداختند. سپس شاعران دیگر در سال‌ها و قرون متمادى، همواره در ترسیم نهضت کربلا و بیان مصائب اهل‌بیت(ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در این راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبک‏ها و روش‌هاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناک‏ترین مرثیه‏ها، عواطف را برانگیختند و به جنبه‏هاى عاطفى و روحى بیشتر تکیه کردند و برخى روش مقتل و واقعه‏نگارى و ثبت قضایا را براى شرح ماجرا در پیش گرفتند. بر همین اساس نباید انتظار داشت که شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثیر یکسان باشد و یا توانایى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به یکسان ارزیابى نمود[۴]

    نویسنده بر این باور است که روش ائمه(ع)در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهت‏گیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر دلسوخته‏اى که در رثاى سالار شهیدان(ع)سروده‏اى دارد، نامى برده نشده یا شعرى آورده نشده است، به‌خاطر عدم دسترسى به تذکره یا نمونه‏هاى شعر عاشورایى آنان بوده است‏[۵] جلد اول دربرگیرنده زندگى شاعران عرب و نمونه‏هایى از بهترین اشعار و مراثى آنان و جلد دوم به همین شکل در مورد شاعران پارسى‌گوى است[۶]

    فصل‏بندى جلد اول بر اساس ادوار تاریخى ظهور شاعر صورت پذیرفته است؛ به‌طورى‌که شاعران عرب به پنج دوره‏ متمایز تقسیم شده‏اند و در آغاز هر دوره مختصات و مشخصات مرثیه در آن دوره و تغییرات مرثیه‏سرایى نسبت به دوره‏ى ماقبل تشریح گردیده است[۷]

    این پنج دوره به ترتیب عبارتند از: دوره اول (قرن اول تا پایان قرن سوم هجری): نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى نهاده‏اند. آنان که در مسیر کربلا، امام حسین(ع)را تنها گذاردند و یا در زندان ابن زیاد اسیر بودند و به‌گونه‏اى از یارى امام(ع) محروم شدند، با آه و افسوس از این امر یاد کرده و گاه تا پایان زندگى با این اندوه و حسرت، گذران عمر نموده‏اند. افرادى چون عبیدالله بن حر جعفى که امام(ع)، خود براى دعوت به خیمه‏اش رفت، ولى او با بهانه‏هاى گوناگون از همراهى با حضرت سر باز زد و امام(ع) به او نصیحت فرمودند که به دوردست‌ها رود تا صداى استغاثه‏ى امام را در روز عاشورا نشنود؛ وگرنه با ذلّت در جهنم فرو مى‏افتد. هنوز چندى از واقعه‏ى عاشورا نگذشته است که ندامت، وجود او را در خویش مى‏گدازد و در شعر او سوزش این افسوس را مى‌توان یافت. این ندامت در اشعار توابین به اوج مى‏رسد تا آنجا که به دعوت براى اقدامى چاره‏ساز و جبران‏کننده منتهى مى‌گردد[۸]

    دوره دوم (قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجرى): این قرن به عصر شکوفایى شعر و ادب شهرت دارد و تعدادى از بهترین شاعران حسینى را در خود پرورانده است. چهره‌هایى مانند صنوبرى، کشاجم، ابوفراس، شریف رضى، شریف مرتضى، مهیار دیلمى و... عمده‏ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره چنین است: رثا و نوحه‏سرایى؛ مشارکت بنى عباس در جرائم بنى امیه و تحول در کیفیت خون‌خواهى شهداى کربلا[۹]

    دوره سوم (قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجرى): افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان مى‏سازد. انحطاط ادب و جمود آن نیز - که در ادب این دوره فراگیر است - در شعر حسینى هم تأثیر گذارده است. الفاظ کم‏بار و خالى از محتوا، معانى سطحى و تکرارى و تغییر جهت اغراض شعرى از هدف اصلى خویش، موجب فقدان جاذبه و تأثیرگذارى این آثار گردیده است. به‌جاى هجو و تهاجم، لعن و نفرین در این اشعار را مى‏توان یافت و مدح خالصانه و از سر عشق، جاى خود را به مداحى به امید ثواب سپرد. شاعر با دعوت به صبر در عزاى حسین، رثاى خود را با چشمداشت اجر به حسین(ع)تقدیم مى‏کند. عمده‏ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحه‏سرایى؛ تحول در هجو بنى امیه و بنى عباس؛ عمومیت شعر حسینى و امید ثواب در مرثیه‏سرایى[۱۰]

    دوره چهارم (قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجرى): قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک مى‏شود. باوجوداین، تفاوت چشمگیرى در سبک و موضوعات این اشعار مشاهده نمى‏شود و تغییرات ساختارى در آن آهسته و نامحسوس است. همچنان ضعف ادب در این قرون نمایان است. برخى اشعار دچار پیچیدگى‏هاى لفظى و صنایع ادبى گردیده و برخى دیگر به ضرورت ایراد در مجالس عزادارى و بهره‏مندى عامه مردم، سبکى عوامانه به خود گرفته است. بسیارى از کسانى‏ که در این زمینه شعر سروده‏اند، تبحر در ادب نداشته‏اند و عدم آشنایى آنان به فنون و ظرافت‌هاى شعرى، موجب تنزل کیفیت اشعارشان گردیده است. برخى از سرایندگان، فقیهان و عالمان دینى هستند که براى تقرب به اهل‌بیت، ابیات یا قصائدى را انشا نموده‏اند. در این عصر تقلید و تشابه به‌شدت در شعر حسینى رایج مى‌گردد. در موضوعات نیز همان سیر قرون گذشته با تفاوت‏هاى اندک، دنبال مى‌شود و تا قرن سیزده اشعار به‌سرعت به سمت بى‌محتوایى، تقلید و رثاى یأس‌آمیز پیش مى‏رود. به نظم کشیدن ماجرا به سبک شعر قصصى یا مقتل‏سرایى در اواخر این دوره آغاز مى‌گردد و تاکنون ادامه مى‏یابد. عمده‏ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحه‏سرایى؛ توصیف روایى قصصى؛ انتظار، یگانه روزنه امید و قداست مولد و دفن امام حسین (ع)[۱۱]

    دوره پنجم (قرن چهاردهم تا پایان قرن پانزدهم هجرى): این دوره، دوره شعر معاصر حسینى‏ نام گرفته و عمده‏ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: الف)- رثا: از جلوه‌‏هاى مهم رثا در شعر معاصر به موارد زیر مى‏توان اشاره نمود:

    1. گریه بر اطلال و دمن؛
    2. وصف احوال درونى شاعر؛
    3. توصیف فاجعه کربلا و بیان عظمت آن؛
    4. روح زندگى در رثا.

    ب)- مدح: عمده‏ترین مسائلى که فن مدح در عصر حاضر بدان پرداخته عبارتند از:

    1. مدح نسب؛
    2. مدح خصایص فردى؛
    3. مدح سازنده.

    ج)- حماسه: مهم‌ترین مؤلفه‌های آن عبارتند از:

    1. مجد و عظمت، جاودانگى و خلود؛
    2. حقارت دنیا؛
    3. جنگاورى و دلاورى؛
    4. استقبال از مرگ؛
    5. شهادت[۱۲]

    جلد دوم کتاب که شامل شاعران غیر عرب (اعم از ایرانى و سایر ملل) مى‏باشد، در سه فصل شاعران متقدم، متأخر و معاصر به‌تفکیک زمانى، مشخص شده‏اند. شاعران متقدم و متأخر بر اساس سال وفات و معاصرین بر مبناى سال ولادت طبقه‏بندى گردیده‏اند[۱۳]

    از شاعران معاصر آنان‏ که در قید حیات نبودند و یا به علت اشتهار، زندگى‏نامه و نمونه‏هاى اشعار آنان در دسترس بود، با تحقیق اسنادى و رجوع به کتابخانه‏ها، اطلاعات مورد نیاز جمع‏آورى و اشعار آنان از بین کتب آنها یا مجموعه‌‏هاى گردآورى شده گزینش گردید. سایر شاعران معاصر - که بیش از نیمى از شاعران معاصر گردآورى شده‏اند - با مراجعه و ارتباط مستقیم با آنان، زندگى‏نامه و اشعارشان اخذ گردید[۱۴]

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، به‌همراه نمایه آیات؛ روایات؛ اشعار عربی؛ فارسی؛ اشخاص؛ اماکن جغرافیایی؛ قبایل، خاندان، فرق و مذاهب؛ وقایع و کتب، در انتهای کتاب آمده است.

    در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع[۱۵]، به توضیح برخی از موضوعات و مطالب متن پرداخته شده است[۱۶]

    پانويس

    1. مقدمه نخست، ج1، ص15-19
    2. مقدمه دوم، همان، ص21-29
    3. ر.ک: همان، ص28
    4. ر.ک: همان، ص21
    5. ر.ک: همان
    6. ر.ک: همان، ص29
    7. ر.ک: همان
    8. ر.ک: متن کتاب، ج1، ص49
    9. ر.ک: همان، ص127
    10. ر.ک: همان، ص297-298
    11. ر.ک: همان، ص425-426
    12. ر.ک: همان، ص521-698
    13. ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص29
    14. همان
    15. ر.ک: پاورقی، ج1، ص200
    16. ر.ک: همان، ص202

    منابع مقاله

    مقدمه و متن کتاب.


    پیوندها

    مطالعه کتاب دانشنامه‏‌ی شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور