دیوان الهی قمشه‌ای

    از ویکی‌نور
    ‏دیوان الهی قمشه‌ای
    دیوان الهی قمشه‌ای
    پدیدآورانالهی قمشه‌ای، مهدی (نویسنده)
    عنوان‌های دیگرديوان الهي قمشه ای

    ديوان حکيم الهي قمشه اي

    شامل نغمه الهي - نغمه حسینی - نغمه عشاق و رباعيات و مسمطات و اسرار حج نغمه لاهوت
    ناشرعلميه اسلاميه
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشرمجلد1: 1408ق,
    موضوعشعر فارسی - قرن 14 شعر مذهبي - قرن 14
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏RIR‎‏ ‎‏7953‎‏ ‎‏/‎‏ل‎‏78‎‏ ‎‏د‎‏9

    دیوان الهی قمشه‌ای، اثر مهدی الهی قمشه‌ای، مجموعه‌ای است از اشعار وی شامل نغمه الهی، نغمه حسینی، نغمه عشاق و رباعایت و مسمطات و اسرار حج و نغمه لاهوت.

    ساختار

    کتاب با دو مقدمه از ناشر و نویسنده آغاز شده و نویسنده مجموعه اشعار خود (غزلیات، ترکیب‌بندها و‎...) را با نام‎های خاصی، همچون: نغمه الهی، نغمه حسینی، نغمه عشاق، نغمه لاهوت و... نام‌گذاری نموده است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه نخست، ضمن بیان ارزش و جایگاه دیوان حاضر، اشاره مختصری شده است به موضوعات اشعار آن[۱].

    استاد در مقدمه دوم، به ذکر نکاتی پرداخته است، از جمله آنکه در این کتاب، از اول نغمه الهی تا آخر نغمه عشاق، آنچه از کلمات می‎ و معشوق و سایر الفاظ عاشقانه در شعر مذکور است، طبق اصطلاحات اهل معرفت، ابدا نباید محمول بر معانی جسمانی و مادی پنداشت، بلکه اشاره به مقاصدی عالی‌تر از این عالم است و شاعر، گاهی با اشاره و گاهی صریح، مقصود خود را بیان نموده است.[۲].

    دیوان حاضر، مجموعه گران‌باری است که پاره‌ای از درهای شاهوارش در شرح خطبه مولای متقیان در علائم پارسایان می‌باشد (نغمه الهی) و قسمت دیگرش، در ذکر حادثه جان‌گداز سرور آزادگان، امام حسین(ع) است (نغمه حسینی) و بخشی از آن، شامل قصایدی متین، حاوی پندهای نغز حکیمان و روشن‎ضمیران است و ختامش نیز با تغزلاتی وزین و عالی‌مضامین و قطعات و رباعیاتی دلپذیر صورت گرفته است (نغمه عشاق)[۳].

    اشعار‎ الهی بیشتر وصف حال خویش است:

    بس در طلبت خدا خدا کردمخود را به خدایت آشنا کردم
    شب‌ها همه دامن خیالت را تا صبح گرفتم و دعا کردم
    هر مشکلی کاوفتاد‎ در‎ کارمنفرین به رقیب بی‎حیا کردم
    شاید که تو حاجتم روا سازیمن حاجت هرکه را روا کردم

    همه چیز گزارش ضمیر‎ وی‎ است. او یک عاشق بوده و عمری در طلب بود. هرچه گفت برحق و برای حق گفت و هرچه نوشت برای حق بود و جز‎ از‎ حق، از هیچ‎کس انتظار پاداش نداشت‎ و به گفته خود: «پیوسته در طلب بودم و آن شور و طلب که به شناخت اوصاف پارسایان و پاک‌‌بازان در آغاز نغمه الهی در قصیده همام حکایت کردم، به حقیقت شرح درد‎ اشتیاقی‎ است که خود در آن ایام‎ داشتم»[۴].

    اشعار وی، گیرایی و انسجام خاصی دارد؛ تناسب و وحدت بین اشعار و همچنین محور عمودی که بر بیشتر اشعارش حکم‌فرماست، خواننده را از پریشانی حاصل از ابیات پراکنده‎ بیرون‎ می‌آورد[۵].

    اگر «نغمه عشاق» را به سه بخش: الف)- توضیحات راه‎ عشق‎، حالات درونی‎ عشاق و حتی خود شاعر در راه سیر و سلوک، ب)- مواعظ و پندهایی به عوام، خفتگان و یا آغازکنندگان راه‎ سلوک، ج)- توضیحات معشوق، جلوه‌های محبوب و تجلی حق، تقسیم کنیم، متوجه‎ می‌شویم‎ که‎ نسبت اشعار توصیفات راه عشق و حالات عشاق (قسمت الف)، به دیگر قسمت‎ها بیشتر است و پس از آن قسمت‎ «ب» ‎‎قرار‎ دارد. گاهی نیز به اشعاری برمی‌خوریم که ادغامی از این سه بخش‎ است‎[۶].

    به‌عنوان مثال، نمونه‌ای از اشعار استاد در زمینه وصف حالات عشاق، راه عشق و جذبات آن به قرار زیر است:

    روز و شب دل ناله بی‌اختیاری می‌کندیاد شیرین‌روزگار وصل یاری می‌کند
    دل ز عشق ماهرویی‎ شب‎ همه شب تا سحر ناله چون بلبل ز عشق گل‎عذاری می‌کند
    در قفس چندی است محبوسم ز بیداد سپهرطایر قدسم هوای لاله‌زاری می‌کند
    ذکر من شب تا سحر چون مرغ حق فریاد هوست یاد مشکین‎زلف‎ او در شام تاری می‌کند

    [۷]. نمونه‌ای نیز از اشعار وی، در زمینه مواعظ و پندها و نصایح به قرار زیر می‎‎باشد:

    بشکن‎ این قفس را و پر زن ای دلخیمه در جهان دگر زن ای دل
    تکیه بر سریر قضا کن ای دوست پنجه‎ با‎ حریف‎ قدر زن ای دل
    بر براق همت نشین و یک شبحلقه‎ مهر و مه را به در زن ای دل
    از صفای انفاس روح‌بخشت طعنه بر نسیم سحر زن ای دل

    [۸]. در اشعار برخی از شاعران، دیده می‌شود که به مدد الفاظ و کلمات‎ و به‎‎صورت کنایی و رمزی، سعی در بیان ویژگی‌های محبوب را داشته و ویژگی‌های محبوب را که‎ بیشتر‎ ظاهری‎ است، بیان می‌کنند و از صفات درونی محبوب سخنی نمی‌گویند؛ درحالی‌که‎ با‎ توجه‎ به غزل زیر، الهی قمشه‌ای، ضمن بیان حسن و زیبایی محبوب، از وصال محبوب‎ که‎ بدان امید داشته است، نیز سخن می‌گوید. او معتقد است برای عاشقان بهشت‎ چیزی‎ نیست‎ جز وصال محبوب و جهنم همان فراق محبوب است و بس:

    نازم آن حسن کز آن بر رخ عالم‎ خالی استعکس هر ذره او مهر بلنداقبالی است
    دیده‌ام دوش به خوابش چه‎ مبارک‎‎خوابیزده‌ام فال به وصلش چه مبارک‎فالی است
    جنت از عشرت ایام وصال ایماییدوزخ‎ از‎ محنت دوران فراق اجمالی است
    گفتمش جوهر فرد است دهانت خندیدیعنی ای‎ خواجه‎ در این نکته هنوز اشکالی است

    [۹].

    از جمله ویژگی‌های دیوان الهی قمشه‌ای، این است که اشعار آن، شباهت‎های زیادی با سروده‌های میرزا حبیب‌الله خراسانی دارد که از شاعران و عارفان بزرگ عصر خویش بوده و مدت‎ها پیش از الهی قمشه‌ای، می‌زیسته است؛ به‌گونه‌ای که برخی معتقدند، برخی ابیات الهی قمشه‌ای، تلخیصی از اشعار میرزا حبیب است؛ به‌عنوان مثال، شعر زیر از میرزا حبیب:

    سال‎ها بر کف گرفتم‎ سبحه‎ صد دانه راتا ببندم زین فسون پای دل دیوانه را
    سبحه صد دانه چون کار مرا آسان نکردکرد باید جستجو آن‎ گوهر‎ یک‎دانه را

    با این بیت از استاد الهی:

    عارفان را در ره دیر و کلیسا کار نیست عشق‎بازان را مجال سبحه و زنار نیست

    تشابه زیادی دارد. همچنین‎ است‎ تشابه مضمونی این دو بیت‎ میرزا حبیب و استاد الهی:

    خسرومکانتیم و به ظاهر نیازمنددرویش‎صورتیم و به معنی توانگریم

    (از میرزا حبیب)

    ما فرقه فقرا شاهان تاجوریم سلطان کشور عشق بی‌تاج و بی‌کمریم

    (از الهی قمشه‌ای)

    چه باغ خرم و سبزی است لیک نتوان چیدگلی ز نسترن و غنچه‌ای ز یاسمنش

    (از میرزا حبیب)

    گل برم از باغ خار اگر بگذاردغمزه آن گل‎عذار اگر بگذارد

    (از الهی قمشه‌ای)[۱۰].

    از‎ جهت میزان وام‌گیری و الهام‎پذیری از شاعران دیگر، می‌توان چنین گفت که غزلیات‎ الهی‎، بیشتر به غزلیات حافظ شباهت دارد، چه از نظر مضمون و چه از نظر وزن، ردیف و قافیه؛ به‎ عنوان مثال غزلی با این مطلع از الهی:

    دل به‌همراه نگاهی از قفایی‎ رفت‎ رفت وز پی چشم سیاهی دل به جایی رفت رفت

    به غزلی‎ با‎ این مطلع از حافظ تشابه دارد:

    گر زدست زلف مشکینت خطایی رفت رفتور ز‎ هندوی شما بر ما جفایی رفت رفت

    و یا‎ این بیت الهی:

    آن‎چنان زآتش فراقش‎ بازغرق در آب دیده‌ام که مپرس

    با این‎ شعر‎ از حافظ مناسبت دارد:

    آن‎چنان‎ در هوای‎ خاک درش می‌رود‎ آب دیده‌ام که مپرس

    [۱۱].

    حافظ در مطلع غزل، عشق را دردآور دانسته و الهی، عشق‎ را‎ دارای شهد می‌داند، نه درد:

    درد‎ عشقی چشیده‌ام که‎ مپرس زهر هجری چشیده‌ام که‎ مپرس

    و الهی که گویا با این نظر موافق نیست، می‌گوید‎:

    شهد عشقی چشیده‌ام که‎ مپرس وصف‎ یاری شنیده‌ام‎ که‎ مپرس

    اختلاف نظر حافظ و الهی در این غزل به همین جا ختم نمی‌شود؛ زیرا‎ حافظ‎ خود را غریب راه عشقی می‌داند‎ که‎ در این‎ وادی‎ به‎ مقامی رسیده است:

    همچو‎ حافظ غریب در ره عشقبه مقامی رسیده‌ام که مپرس


    اما الهی خود را‎ نه‎ غریب، بلکه رفیق راه عشق معرفی‎ می‌کند:

    با الهی‎ رفیق‎ وادی‎ عشق به دیاری‎ رسیده‌ام که مپرس

    و اما نمونه‌ای از مشابهت اوزانی اشعار الهی با مولوی:

    از عقل بیزارم دلا دیوانه آن‎ یار کو مست‎ الستم جرعه‌ای زان نرگس خمار کو

    (الهی‎ قمشه‌ای)[۱۲].

    الهی‎ معتقد‎ به جبر بوده؛ زیرا اعتقاد داشته ما همه مستیم؛ مست شراب عشقی که از ازل به کام ما نوشانده‌اند و همین مستی حکایت از جبر دارد‎:

    هرگه‎ که برگیرم قلم تا زاختیار آرم‎ رقم جز شرح جبر عشق تو ناید به تحریر ای صنم
    ما اسیر جبر عشقیم ای خرد معذور دار عاقلان مستانه گفتند اختیاری داشتیم

    [۱۳].

    به اعتقاد بیشتر مشایخ اهل تصوف و عرفان، عقل جزیی گرفتار چون و چرا و استدلال بوده، لذا از درک‎ حقیقت عاجز است؛ زیرا سیر در طریق الی الله که راه حقیقی‎ است‎، به‎ مدد عشق و تذهیب و امداد غیبی میسر است، نه عقل. اما عقل کلی (عقل عقل) که زیربنای هستی ‎‎است، والاتر از عقل جزیی بوده و آدمی با تسلط بر نفس می‌تواند بدان گام نهد و‎ به‎ مقام‎ اولیای الهی برسد. الهی نیز در اشعار خود، از عجز عقل در راه سیر و سلوک سخن می‌گوید:

    آتش عشق آرزوی عقل خامم سوختیاز شرارش دفتر فکرم در آب انداختی
    گوهر عقل‎ و دل و دانش نبخشی گر به عشق در هوای ماه رخساری الهی نیستی

    [۱۴].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است.

    در پاورقی‌ها به توضیح برخی از واژگان متن پرداخته شده است.

    پانویس

    1. ر.ک: مقدمه اول، صفحه ب - ‎ج
    2. ر.ک: مقدمه دوم، صفحه ک
    3. ر.ک: مقدمه نخست، صفحه ب - ‎ج
    4. ر.ک: فلاح، مرتضی؛ حسینی، رقیه، ص92
    5. ر.ک: همان
    6. ر.ک: همان
    7. ر.ک: همان، ص93
    8. ر.ک: همان
    9. ر.ک: همان، ص94
    10. ر.ک: همان، ص95-‎96
    11. ر.ک: همان، ص98
    12. ر.ک: همان، ص99
    13. ر.ک: همان، ص99-‎100
    14. ر.ک: همان، ص100

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. لاح، مرتضی؛ حسینی، رقیه، «مقایسه اشعار میرزا حبیب خراسانی و الهی قمشه‌ای»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: عرفانیات در ادب فارسی، تابستان 1394، ‎شماره 23 علمی - ‎پژوهشی (20 صفحه، ‎از 89 تا 108).

    وابسته‌ها

    دیوان اشعار