دیوان هاتف اصفهانی با مقابله نسخه تصحیح وحید دستگردی و نسخ خطی و چاپی دیگر

نسخهٔ قابل چاپ دیگر پشتیبانی نمی‌شود و ممکن است در زمان رندر کردن با خطا مواجه شوید. لطفاً بوکمارک‌های مرورگر خود را به‌روزرسانی کنید و در عوض از عمبکرد چاپ پیش‌فرض مرورگر خود استفاده کنید.

دیوان هاتف اصفهانی با مقابله نسخه تصحیح وحید دستگردی و نسخ خطی و چاپی دیگر، مجموعه اشعار احمد هاتف اصفهانی (1198ق) به ‎ضمیمه برگزیده اشعار رشحه دختر هاتف است، در یک جلد به زبان پارسی. عباس اقبال آشتیانی بر این دیوان مقدمه نوشته و در آن، به شرح احوال هاتف پرداخته است.

‏دیوان هاتف اصفهانی با مقابله نسخه تصحیح‎ وحید دستگردی و نسخ خطی و چاپی دیگر
دیوان هاتف اصفهانی با مقابله نسخه تصحیح وحید دستگردی و نسخ خطی و چاپی دیگر
پدیدآورانهاتف اصفهانی، احمد (نویسنده) اقبال آشتیانی، عباس (محقق)
عنوان‌های دیگربا مقابله نسخه تصحيح وحيد دستگردي و نسخ خطی و چاپي ديگر
ناشرمؤسسه انتشارات نگاه
مکان نشرايران - تهران
سال نشرمجلد1: 1385ش ,
شابک964-6736-77-7
موضوعشعر فارسی - قرن 12ق.
زبانفارسی
تعداد جلد1
کد کنگره
‏‏PIR‎‏ ‎‏6837‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏
نورلایبمطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب دارای مقدمه، شرح ترجیع‌بند هاتف با عنوان کیمیای جان (از غلام‎حسین یوسفی)، اشعار او به‌ترتیب ترجیع‌بند، قصاید، غزلیات، مقطعات، مطایبات، ماده تاریخ‎ها، رباعیات، تک‌‌بیتی، اشعار عربی و گزیده اشعار رشحه دختر هاتف، است.

گزارش محتوا

«از سیداحمد هاتف که به گفته معاصرین خود و سایر ارباب تذکره به عربی و فارسی هر دو شعر می‌گفته، دیوان کوچکی در دست است قریب به دو هزار بیت، از ترجیع‌بند و غزل و قصیده و مقطعات و رباعیات، همه به فارسی... اگرچه صاحب آتشکده، او را در نظم تازی به اغراق، ثالث اعشی و جریر می‌داند، ولی یقین است که هاتف بیش از قلیل مقداری شعر به عربی نسروده بوده که آن‌هم شاید به علت عدم اعتنای مردم، زیاد معمول و متداول نشده است»[۱].

«قصاید هاتف که به تقلید اساتید قصیده‌سرای قدیم سروده شده، روان و محکم است و خالی از مضامین لطیف نیست و از آنها یکی در مدح «هدایت ‎خان» حکمران معروف گیلان است که معلوم می‌شود هاتف با او ارتباطی داشته و این هدایت خان پسر «حاجی جمال» است که در سال 1163، یعنی در دوره فترت بعد از نادرشاه در گیلان اقتداری به هم رسانید و به معیت «حاجی شفیع» این ولایت را تحت استیلای خود آورد و در رشت مقیم شد»[۲].

غزلیات هاتف

«غزلیات هاتف بیشتر تقلید شیخ و خواجه است و غالب آنها لطیف و حاوی مضامین عاشقانه دلکش است و حق این است که بعضی از ابیات هاتف را به‌آسانی نمی‌توان از ابیات شیخ و خواجه مشخص کرد»[۳].

ترجیع‌بند

«شاهکار جاوید هاتف، پنج بند ترجیع اوست که او را در میان شعرای فارسی‌زبان، بلکه در تمام جهان صاحب اسم و رسم و اعتبار شایانی کرده و این ترجیع‌بند عاشقانه و عارفانه، هم از جهت اسلوب کلام و صحت ترکیب الفاظ و هم از لحاظ معانی و مضامین لطیف نظر عموم ارباب ذوق را جلب کرده و هاتف را از عموم شعرای هم‌عصر خود مشهورتر نموده است»[۴].

این شعر با نیایش خداوند شروع می‌شود، با زبانی عارفانه و عاشقانه:

ای فدای تو هم دل و هم جانوی نثار رهت هم این و هم آن[۵]

صحنه اول از این ترجیع‌بند، پس از ثنای الهی، «سیر سالک است در شبی که شور عشق و حیرت او را به هر طرف می‌کشاند؛ در جستجو و تکاپوست تا به خلوتی می‌رسد که نور حق آن را روشن کرده است، نه آتش...

دوش از شور عشق و جذبه شوقهر طرف می‌شتافتم حیران
آخر کار، شوق دیدارمسوی دیر مغان کشید عنان

...

این سخن می‌شنیدم از اعضاهمه حتی الوريد و الشريان
که یکی هست و هیچ نیست جز اووحده لا إله إلا هو[۶]

مطلع بند دوم نیز خطاب به معشوق است و بیان دلبستگی جاودانه به او. برخورد پدر نصیحتگر با عاشق، مظهری است از معارضه عقل و عشق در آثار عرفانی. بیت پنجم نمودار تسلیم به مشیت الهی و عشق است...[۷]. در این بند، سؤال و جوابی میان وی و دختری ترسا مطرح می‌شود؛ وی از اعتقاد به تثلیث و ارتباط آن با وحدت می‌پرسد و ترسا او را این‌گونه پاسخ می‌دهد:

که گر از سرّ وحدت آگاهیتهمت کافری به ما مپسند
در سه آیینه شاهد ازلیپرتو از روی تابناک افکند
سه نگردد بریشم ار او راپرنیان خوانی و حریر و پرند[۸]

بند سوم، وصف کوی باده‎فروش است و بزم باده‌نوشان... در چنین بزمی، جام و می‌لطیف‎تر و روحانی‌تر و پرمعنی‌تر از آن است که از ظاهر الفاظ ممکن است به ذهن برسد...

دوش رفتم به کوی باده‎فروشز آتش عشق دل به جوش و خروش
مجلسی نغز دیدم و روشنمیر آن بزم پیر باده‎فروش
چاکران ایستاده صف‎درصفباده‌خواران نشسته دوش‌به‌دوش
پیر در صدر و می‌کشان گردشپاره‌ای مست و پاره‌ای مدهوش[۹]

بند چهارم ترجیع‌بند، دعوت به رژف‎نگری و بهره‌وری از عشق است. از این دیدگاه است که می‌توان همه پویندگان هستی را خداجوی یافت و بر یک طریق. تأکید او بر آن است که باید چشم دل گشود تا بتوان نادیدنی‌ها را دید و در اقلیم عشق و محبت است که همه آفاق گلستان می‌نماید و همه جهانیان را می‌توان دوست داشت...

چشم دل باز کن که جان بینیآنچه نادیدنی است آن بینی
گر به اقلیم عشق روی آریهمه آفاق گلستان بینی
بر همه اهل آن زمین به مرادگردش دور آسمان بینی
آنچه بینی دلت همان خواهدوانچه خواهد دلت همان بینی[۱۰]

در بند آخر، هاتف حقیقت را از در و دیوار در تجلی می‌بیند؛ منتها به‌درآمدن از ظلمات خودخواهی و شوق شناخت حقیقت و طلب را شرط کار می‌داند و نور عشق را چراغ راه...

یار بی‌پرده از در و دیواردر تجلی است یا اولی ‎الابصار
گر ز ظلمات خود رهی بینیهمه عالم مشارق انوار[۱۱]

در این ترجیع‌بند نابرابری خانه‌ها که اولی بیست‌وسه بیت، دومی پانزده بیت، چهارمی شانزده بیت و سومی و پنجمی نوزده بیت است، نموداری است که وی در هر خانه تا آنجا که سیر فکر و معنی اقتضا می‌کرده، سخن گفته و تابع قاعده معمول تساوی ابیات خانه‌ها نشده است. هر خانه حالت غزل‎های عرفانی و عاشقانه را دارد. واژگان شعر، همه تعبیرها و تصویرها لطیف و غنائی است و از این حیث هماهنگی و تناسب آشکاری در سراسر ترجیع‌بند دیده می‌شود... قافیه ابیات، ساده و بر پایه کلمات مأنوس فارسی است و شاعر در بافت آشنا و دلپذیر شعر خویش توانسته است گاه تعبیرات قرآنی و ترکیبات عربی را هنرمندانه و به‌آسانی بگنجاند (مانند بالغدو و الآصال، بالعشي و الإبكار و...)[۱۲].

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده. اشعار رشحه دختر هاتف در پایان دیوان، به اشعار وی ضمیمه شده است.

دیوان هاتف برای بار اول در ایران به سال 1317ق، با چاپ سنگی و به قطع کوچک (121 صفحه) در تهران به چاپ رسید. بار دوم، کتابخانه خاور در 1307ش، چاپی سربی از آن (با مقدمه رشید یاسمی) در 88 صفحه منتشر کرد. اغلاط چاپ دوم فراوان است.[۱۳].

«بعضی از غزلیات هاتف را ژوانن مستشرق فرانسوی و بعضی دیگر را دفره‌مری به فرانسه ترجمه کرده و در مجله انجمن آسیایی پاریس به سال 1827 و 1856م، منتشر ساخته‌اند و یکی از مستشرقین انگلیسی نیز در کتابی که به نام «یک قرن غزل فارسی» در سال 1851م، انتشار داده، بعضی از غزلیات هاتف را به انگلیسی برگردانده است. ترجیع‌بند معروف هاتف را مستشرق معروف فرانسوی نیکلا، قنسول فرانسه در ازمیر به سال 1897 به فرانسه ترجمه کرده و در طی رساله‌ای که به‌عنوان: «خدا و شراب در اصطلاح شعرای فارسی‌زبان» انتشار داده، گنجانده است. سلمان عسکر اوف از ادبای باکو نیز به سال 1231ق، رساله کوچکی به ترکی در 23 صفحه در شرح حال هاتف و ترجیع‌بند او نوشته و آن را در تفلیس طبع کرده است با شرحی از لغات مشکله آن به ترکی»[۱۴].

پانویس

  1. مقدمه عباس اقبال آشتیانی، ص21
  2. همان، ص22
  3. همان
  4. همان، ص23
  5. ر.ک: کیمیای جان، ص32
  6. ر.ک: همان، ص33-34
  7. ر.ک: همان، ص34
  8. ر.ک: همان، ص34-35
  9. ر.ک: همان، ص36
  10. همان، ص38-39
  11. ر.ک: همان، ص41
  12. همان، ص42-43
  13. ر.ک: مقدمه عباس اقبال آشتیانی، ص23
  14. همان

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها