رشحات عین الحیات
| رشحات عین الحیات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فخرالدین صفی، علی بن حسین (نویسنده) معینیان، علی اصغر (مصحح) |
| ناشر | بنیاد نیکوکاری نوریانی |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1356ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | - |
| موضوع | عارفان - سرگذشت‌نامه - نقشبندیه - سرگذشت‌نامه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | /و2ر5 293/23 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
رشحات عین الحیات، تألیف فخرالدین علی بن حسین واعظ کاشفی (867-939ق)، معروف به صفی، متنی است فارسی در دو جلد از آثار صوفیه که توسط علی‌اصغر معینیان با شیوه علمی - انتقادی تصحیح شده و با مقدمه‌ای مبسوط و حواشی و تعلیقات سودمند به زیور طبع آراسته گشته است.
ساختار
جلد اول کتاب، مشتمل بر مقدمه نصرت‌الله کاسمی، مقدمه تحقیقی مفصل دیگری به قلم علی‌اصغر معینیان و مقدمه نویسنده است. اولین مبحث نویسنده در ذکر طبقات خواجگان سلسله نقشبندیه است. جلد دوم کتاب نیز مشتمل بر سه مقصد، یک خاتمه و استدراکات و تعلیقات است.
در انتهای جلد دوم، به‌ترتیب فهرست اعلام رجال، اعلام جغرافیایی، طوایف و قبایل، فرقه‌ها و طریقه‌ها و اسم کتاب‌ها ذکر شده است. بیشتر پاورقی‌های کتاب به شرح معانی الفاظ کتاب اختصاص یافته است.
گزارش محتوا
این اثر چهارمین کتابى است که در تراجم احوال بزرگان اهل تصوف، بعد از کتاب «کشف المحجوب» هجویرى و «تذکرة الأولیاء» شیخ فریدالدین عطار نیشابورى و «نفحات الأنس» مولانا عبدالرحمن جامى به زبان فارسى نوشته شده و درعین‌حال اولین کتابى است که منحصرا در شرح حال بزرگان مشایخ یک سلسله از اهل تصوف، یعنى سلسله نقشبندیه تألیف شده است. کتاب، مشتمل است بر شرح حال و ذکر خوارق عادات و نقل گفتار و امثال و حکایات 135 تن از مشایخ نقشبندیه از آغاز تأسیس این سلسله تا زمان خواجه عبیداللّه احرار که معاصر مؤلف کتاب است و ترجمه احوال عده‌ای از یاران و اصحاب و خدام نزدیک خواجه و فرزندان خواجه و نیز ترجمه احوال مختصرى از جمعى از مشایخ ترک که در حدود ترکستان و خوارزم مىزیستهاند و غالباً از پیروان مکتب طریقه خواجه احمد یسوى بودهاند[۱].
دیباچه کتاب در 30 صفحه به قلم دکتر نصرت‌الله کاسمی نوشته شده است. در این دیباچه، با بیانی شیوا و موجز، از عرفان ایرانیان و سیر تصوف و پیشرفت و توسعه آن در ایران سخن رفته و به تحولات و سیر تاریخی آن به‌نحو شایسته اشاره شده است[۲].
سپس از صفحه 30 به بعد، مقدمه مصحح آغاز می‌شود که نویسنده در آن به معرفی کتاب و مختصری از اوضاع و احوال سیاسی و جغرافیایی و اجتماعی ماوراءالنهر و خراسان در قرن نهم می‌پردازد و از ظهور امیر تیمور و صفات و کردار او و شهر سمرقند و شاهرخ و خصال او و شهر هرات و فوت شاهرخ و میرزا الغ‌‌بیک و چند تن دیگر از امرا و فرمانروایان ماوراءالنهر گفتگو می‌کند. از صفحه 26 ذیل عنوان سیر تصوف، مباحث سودمندی همچون زاهد و صوفی و عقاید صوفیان از قرن سوم به بعد و سلسله‌‌های گوناگون صوفیان، مانند: محاسنیه، قصاریه، طیفوریه، جنیدیه، نوریه، سهلیه، سیاریه و جز آنها مورد بحث قرار گرفته است و سپس مهم‌ترین فرقه تصوف در قرن نهم یا سلسله نقشبندیه که موضوع کتاب «رشحات عین الحیات» است، به‌تفصیل با ذکر وجه تسمیه و موجد و مؤسس آن سلسله و دیگر موضوعات مربوط به آن فرقه و اصول و قواعد سیر و سلوک در سیر طریق بررسی گردیده است[۳].
آنگاه مصحح از صفحه 65 با شیوه محققانه‌ای به شرح احوال مؤلف کتاب و تألیفات او و مختصری از ترجمه احوال پدر او کمال‌الدین حسین واعظ سبزواری معروف به ملا حسین کاشفی که از بزرگان علما و از دانشمندان مشهور و برجسته قرن نهم است، می‌پردازد. در این مقدمه جامع علاوه بر مطالب گوناگون که فهرست‌وار تذکر داده‌‌اند، نثر کتاب نیز با نظری دقیق بررسی شده و از شیوه جمله‌بندی و مقایسه نثر کتاب با «تذکرة الأولیاء» و بحث در انواع فعل به‌تفصیل و دقت تمام و عبارات فعلی و کنایات گفتگو شده و به‌ویژه در این بخش ذیل عنوان: «مختصات نثر رشحات»، بسیاری از نکات دستوری کتاب مورد تحقیق قرار گرفته است[۴].
گذشته از دیباچه موجز و مقدمه مبسوط، متن کتاب نیز از هر جهت در‌خور توجه و مطالعه است؛ از ترجمه احوال عارفان گرفته تا شرح مناقب و نصایح سودمند و مواعظ پندآموز. کتاب رشحات مشتمل بر یک دیباچه مؤلف کتاب در دو سفر خود به ماوراءلنهر همه آن معلومات و اطلاعات را مستقیم و بی‌واسطه از خود خواجه عبید‌الله احرار یا از یاران و نزدیکان خواجه شنیده و یا از نوشته‌های دست اول آنها استفاده کرده است. یکی از نکته‌های جالب و بااهمیت کتاب ذکر اسامی جغرافیایی آن است که مشتمل بر صدها ده و مزرعه و شهر با فاصله‌های معین در اطراف شهرهای بزرگ چون سمرقند و بخارا و هرات است که شاید از این اسم‌ها در مآخذ و منبع‌های دیگر نتوان یافت؛ مثلاً در صفحه 15 می‌نویسد: «انداق دهی است بر سه فرسنگی بخارا و در مرو ده دیگری است بر دو فرسنگی شهر، آن را نیز انداق گویند» و در صفحه 62 «قبر وی در ده ارغندان است که از قصبه زندنی بر پنج فرسنگی بخارا» و نیز در همان صفحه می‌نویسد: «مولد شریف ایشان رامتین است که قصبه بزرگ است در ولایت بخارا در دو فرسنگی شهر و بر ده‌‌پاره‌های بسیار مشتمل است» و باز قسمت دیگر که مطالب قابل توجه است مطالبی آمده که ذیل عنوان «رشحه» می‌باشد و نام کتاب هم به همین مناسبت «رشحات عین الحیات» برگزیده شده است [۵].
وضعیت کتاب
این کتاب هم به زبان ترکى و هم به زبان عربى ترجمه شده و کتاب انوار القدسیه که تذکرهاى است از رجال سلسله نقشبندیه، غالب مطالب این کتاب را در شرح احوال مشایخ عیناً ترجمه کرده است[۶].
پانويس
منابع مقاله