كفاية المحصلين في تبصرة أحكام الدين

‏كفاية المحصلين في تبصرة أحكام الدين
پدیدآوران	مدرس، محمدعلی (نويسنده) سبحانی تبریزی، جعفر (مصحح) محقق، مهدی (مقدمه نويس)
ناشر	انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1380ش , مجلد2: 1380ش ,
موضوع	فقه جعفری - قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏183‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏4‎‏ک‎‏7
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كفاية المحصلين في تبصرة أحكام الدين، شرح مزجی بر تبصرة المتعلمین علامه حلی (متوفی 726ق) به قلم میرزا‎ محمدعلی‎ مدرس تبریزی خیابانی (متوفی 1373ق) است. نگارش این اثر در دو جزء در سال 1349ق به اتمام رسیده است. این چاپ منقح از کتاب به اهتمام شیخ جعفر سبحانی (معاصر) و با مقدمه مهدی محقق (معاصر) -که هر دو از شاگردان مدرس خیابانی بوده‌اند- منتشر شده است.

تبصرة‎ المتعلمین‎ علامه‎ حلی وجیزه‌ای است‎ پر‎مایه و سودبخش که سال‎ها به‌عنوان درسنامه فقه در حوزه‌های علوم دینی‎ مورد‎ استفاده طالبان علم بوده است و در‎ روزگار‎ ما درست‎ به مانند‎ بسی‎ کتاب‌های سودمند و مایه‎‎ور و سنجیده دیگر- از دایره درس و بحث تقریباً خارج شده؛ بی آن‌که جایگزینی مناسب‎ و کارآمد‎ برای آن تمهید گردد. به قول‎ استاد‎ مهدی‎ محقق‎ «این کتاب کوچک که به‎‎یادآورنده کتاب‌هایی است که به‌عنوان کُمی و خُفی مشهورند و می‌توان آن را در آستین‎ و جوراب‎ پنهان‎ کرد و هنگام نیاز با سرعت بدان رجوع‎ نمود‎»؛ وانگهی‎ شامل‎ همه‎ ابواب‎ فقه از طهارت و صلوة تا قصاص و دیات است‎.

جایگاه و ویژگی این اثر

مرحوم آیت‌الله حجت کوه‌کمری(ره) درباره این اثر نوشته‌اند: (…وجدت اسمه مطابقاً للمسمّی و مصداقاً لقولهم: الأسماءُ تُنزل من‎ السماء‎؛ و متکفّلاً للأدلة الاستنباطیة و الدقائق العلمیّة‎ الاستدلالیة‎؛ وافیاً شرح مراد المصنف؛ حاکیاً عن جلالة قدر المؤلف؛ منبئاً عن بلوغه المراتب العالیة من العلم و المقامات السامیة من الفضل؛ و فوزه غایة المقصد و المراد‎ و ارتقائه‎ من حضیض التقلید الی‎ اوج‎ الاجتهاد…).

مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی؛ مجدد حوزه علمیه قم نیز در تقریظ بر این کتاب نوشته‌اند: …فقد سرحت برید النظر فی‎ خلال‎ هذه الروضة الندیة و الدوحة البهیة فوجدتها زاهیة ازهارها یانعة اثمارها عنادلها تسجع و جداولها تلمع النراجس شاخصة الابصار و الاوراد محمرّة العذار و الفیتها کما سماها الشارح کفایة للمحصلین و تبصرة للمتعلمین…‎.

اجزای کتاب

کتاب مشتمل بر دو بخش است:

1. مقدمه مهدی محقق به زبان فارسی؛ معرفی مدرس خیابانی به عربی و سخنان علما درباره او و معرفی آثار او به قلم جعفر سبحانی و مقدمه شارح؛
2. شرح مزجی تبصره که به ترتیب ابواب فقهی با کتاب طهارت آغاز و تا کتاب دیون در جلد اول و شرح باقی کتب تا کتاب قصاص در جلد دوم ارائه شده است.

ویژگی شرح

از برای تبصرة المتعلمین شرح‎ها و حاشیه‌ها و ترجمه‌ها نوشته و حتی آن را به نظم کشیده‌اند. در‎ میان‎ شروح متعدد تبصرة المتعلمین، یکی از شروح مقبول افتاده و کارآمد، اثر حاضر می‌باشد. این اثر باآنکه (در اصل) به زبان فارسی تنظیم و تحریر شده (هم‌اکنون این اثر به زبان عربی برگردانده شده است)، در کمال‎ تعجب‌انگیزی، مرزهای‎ زبان فارسی را درنوردیده و تا حوزه ارجاعات و پژوهش‌های محققان عرب دامن گسترده است؛ چنان‌که به‌عنوان‌مثال، عمر عبدالسلام تَدْمُری در تحقیق تاریخ الاسلام ذَهَبی به‎ آن‎ ارجاع‎ می‌دهد! ‎.

کفایة المحصلین نشان می‌دهد که آن فقید چه مهارت و تتبع گسترده‌ای در فقه‎ داشته و چگونه از باریکی‌های آرای فقهی علامه حلی و چم‌وخم تبصرة المتعلمین‎ او با خبر بوده‎ است‎. این کتاب را مدرس به‌قصد «تنقیح مقاصد و مبانی» و «توضیح الفاظ و معانی» تبصرة المتعلمین نوشته و -چنان‌که خود یادآور گردیده از‎ ایجاز‎ مخل و اطناب ممل در آن پرهیز کرده است. مقصود عمده او «تفسیر» و «تقریر» سخن ماتن بوده و نه رد و نقد که نمودار آرای فقهی شارح باشد‎. وی حتی‌المقدور‎ به‎ مقصود خود وفادار مانده و بدین‎‎ترتیب‎ شرحی‎ منضبط و پر اطلاع فراهم ساخته که «فایده آموزشی» دارد‎.

مدرس خیابانی در شرح خود از فرهنگ‎ فارسی‎ آنندراج گفتاوردهایی آورده بی‌آنکه به عربی ترجمه کند؛ مانند توضیح «ربیثا» که نوعی ماهی کوچک است و یا «اربیان» که ملخ آبی است که عرب‌ها آن را جراد البحر و شیرازی‌ها میگو می‌گویند‎. پنداری، وی اگرچه‎ کتابش‎ را‎ به زبان عربی تحریر کرده، ایرانیان را مخاطب اصلی آن می‌دانسته‎ و از‎ همین‎ رو ترجمه گفتاوردهای فارسی را لازم ندیده است‎.

کفایة المحصلین «شرح‎ مزجی» است و شرح مزجی دو زبانه اگر هم پدید آید، به‌غایت بارد و بی‌انسجام خواهد بود‎. شارح‎ در‎ این شیوه باید به زبان ماتن روی بیاورد تا بتواند الفاظ و عبارات‎ خویش‎ را در میان الفاظ و عبارات متن بگذارد و درعین‌حال به نظم و سامان اصلی اثر لطمه‌ای‎ نزده باشد‎.

از ویژگی‌های قابل عنایت کتاب، دقت‎های زبانی‎ و ادبی‎ آن مرحوم است که در جای‌جای‎ اثر‎ چهره‎ می‌نماید و نشانگر باریک‌‌بینی شارح در‎ توضیح‎ لغات و ربط آن‌ها است‎. آبشخور این ویژگی، جنبه‎ بارز‎ ادبی و لغوی در شخصیت مدرس‎ خیابانی‎ و پختگی و سرآمدگی‎ او‎ در‎ فنون ادب است‎.

رگه‌های دلبستگی مدرس‎ خیابانی‎ به دو دانش حدیث و رجال‎ نیز‎ در‎ کفایة المحصلین هویدا‎ است‎. استاد محقق می‎‎گوید‎: او از مدرسان دیگر فقه که من دیده بودم جامع‎تر و برتر بود؛ چون‎ بر‎ علم رجال و درایه که زیربنای حدیث‎ و فقه‎ است تسلط‎ کافی‎ و وافی‎ داشت. وقتی او به نام‎ برخی از محدثان و راویان همچون بزنطی و بنوفضال و اصحاب اجماع می‌رسید چنان داد سخن می‎‎داد‎ که شنونده را مسحور علم و دانش‎ خود‎ می‌کرد‎‎.

همین‎ دلبستگی‌ها سبب شده که در متن یا حاشیه کفایة المحصلین به شرح و توضیح حدیث دست‎ یازد‎ و گفتار‎ پیشینیان خویش را نیز مورد نقل و نقد‎ قرار‎ دهد‎.

از حسنات محققان طبع کنونی، ترجمه گفتاوردهای فارسی شارح است‎ به زبان عربی، البته در حاشیه؛ تا کتاب برای طالب علمان عرب‎زبان زودیاب‎تر گردد. در این ترجمه‌ها نیز اشتباهاتی وجود دارد که لازم است در طبع دیگر اصلاح‎ شود‎: مرحوم مدرس در بخش احکام اطعمه و اشربه‎. از «الإربیان» به کسر همزه و باء؛ که به نادرست «الأربیان» چاپ شده، سخن گفته و گفتاوردی از آنندراج آورده که در پایان آن‎ می‌خوانیم: «…همانا عربی است»، مراد این بوده که واژه «إربیان» فارسی نیست و عربی است، ولی محققان گمان کرده‌اند خوراکی که از آن پخته می‌شود موردنظر قائل‎ بوده‎ و زین رو ترجمه کرده‌اند: «…وهی أکلة عربیة» ‎.

پیش‌ازاین جزء اول از کتاب در سال 1354ق به چاپ سنگی منتشر شده و جزء دوم فراموش شده بود‎.

فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در انتهای جلد دوم، فهارس آیات، اعلام و مصادر تحقیق ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق.
2. جهانبخش، جویا؛ و دیگران، «معرفی‌های اجمالی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه پژوهش، مهر و آبان 1380، شماره 70، ص 87 تا 102.؛