محمودمیرزا قاجار

محمودمیرزا قاجار (1214-1271ق)، از پسران فتحعلی شاه قاجار و مریم خانم بود که در نهاوند و لرستان به حکومت رسید. او با برادرانش بر سر حکومت لرستان درگیری‌هایی داشت و به همین دلیل توسط پدرش از حکومت لرستان عزل شد. محمودمیرزا فعالیت‎های عمرانی فراوانی در نهاوند داشت. او دارای طبع شعری روان بود و کتاب‌های زیادی نوشت.

محمودمیرزا قاجار

نام	محمودمیرزا قاجار
نام‌های دیگر
نام پدر	فتحعلی شاه قاجار
متولد	1214ق
محل تولد	تهران
رحلت	1271ق
اساتید	میرزا عبداللطیف لاریجانی؛ حاج علی‌اکبر خویی؛ ملا حاجی محمد اصفهانی، میرزا رضای مجوس
برخی آثار	تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق)
کد مؤلف	AUTHORCODE13566AUTHORCODE

خانواده

پدر و مادر

«محمودمیرزا قاجار پسر فتحعلی‌شاه (حاکم در 1250-1212ق) و مریم خانم بود. این بانو از زنان یهودی شیراز بود که به دین اسلام گروید و به‌واسطه زیبایی خاصی که داشت، به دربار قاجار راه یافت و ابتدا به عقد آقامحمد خان درآمد... [پس از وی فتحعلی شاه] مریم خانم را به عقد ازدواج خود درآورد».

برادران و خواهران تنی

حاصل پیوند فتحعلی شاه با این بانو، یازده فرزند بود که پنج تن از آنان در زمان حیات فتحعلی شاه درگذشتند و چهار پسر و دو دختر باقی ماندند؛ محمودمیرزا، همایون‌میرزا متخلص به حشمت، احمدعلی‌میرزا متخلص به احمد، جهان‌شاه‌میرزا متخلص به جهان، شاه‌بیگم ملقب به ضیاءالسلطنه و سلطان‌بیگم.

تولد، کودکی

وی در سه‌شنبه 12 صفر 1214ق، به دنیا آمد. چهار ساله بود که فتحعلی شاه او را برای تربیت به صدراعظمش میرزا محمدشفیع مازندرانی سپرد. محمودمیرزا دوازده سال در خانه صدراعظم ماند و در این مدت گاهی همراه شاه به سفر می‌رفت که از آن جمله می‌توان به چند سفر به تبریز و اوجان، همچنین به چمن سلطانیه و سفرهایش به خوش‎ییلاق و بعضی نواحی خراسان اشاره کرد.

مناصب سیاسی

حکومت نهاوند

«او در 1229ق، به حکومت نهاوند رسید و به امید آنکه کم‌کم ولایات دیگر به قلمروش افزوده شود، روزگار را سپری کرد، اما مرگ صدراعظم در قزوین امیدهای وی را به یأس تبدیل کرد و او به‌ناچار به همان حکومت نهاوند قناعت ورزید. محمودمیرزا به‌تفصیل در کتاب «گلشن محمود» و «تذكرة السلاطين» راجع به این مسئله سخن گفته است». وی تا سال 1241ق، حاکم نهاوند بود و در آن سال حکومت این شهر را به برادرش جهان، یا حشمت، سپرد.

حکومت لرستان

او پس از واگذاری حکومت نهاوند، صدهزار تومان به شاه داد و به حکومت لرستان فیلی منصوب شد. قبل از صدور فرمان شاه، عده‌ای از اهالی آنجا برای شاه از حکومت محمودمیرزا در آنجا ابراز نگرانی کرده بودند. وی در 1242ق، با برادر بزرگ‎ترش محمدتقی‌میرزا حسام‌السلطنه، حاکم بروجرد و بختیاری، بر سر لرستان درگیر جنگ شد. فتحعلی شاه که محمودمیرزا را در این جنگ مقصر می‌دانست، او را از حکومت لرستان عزل و حسام‌السلطنه را به حکومت آن ناحیه نصب کرد.

او مجددا در 1244ق، توسط پدرش به حکومت نهاوند رسید. وی سپس مجدد به حکومت لرستان رسید و تا مرگ فتحعلی شاه در 1250ق، در حکومت آنجا باقی ماند.

فعالیت‎های عمرانی

در نهاوند

«او «ضراب‎خانه نهاوند» را احیا و راه‌اندازی کرد و علامت آن را هم «ماه بصر» قرار داد. قلعه نهاوند را با نام جدید «روئین‌دژ» در سال 1232 از نو بنا کرد. او این دژ را مرکز قدرت نظامی خود ساخت و مبلغ هشتاد هزار تومان صرف بازسازی آن کرد».

محمودمیرزا در 1239 مدرسه «مقام محمود» یا «محمودیه» را در محله راسته آمیرزا آقا ساخت. این مکان محل تجمع طلاب و علمای آن زمان بود. این مدرسه تا سال 1317ش، پابرجا بوده و در آن سال به دست رئیس فرهنگ وقت (آقای مینایی) مدرسه جدیدی به‌جای آن ساخته شده است؛ ابتدا دبستان شش کلاسه سعدی و سپس دبیرستان فیروزان در آن دایر گردید. «در ابتدای درب ورودی سالن سمت راست در اطاق کوچکی، سنگ‎نبشته‌ای بر دیوار نصب شده که سنگ بنای مدرسه مذکور است».

باغ شاه، از دیگر بناهایی بود که او در نهاوند احداث کرد. «محمودمیرزا در تذكرة ‎السلاطين، از آثار دیگری که خود بنا یا تعمیر کرده سخن گفته است. از آن جمله به قصری به نام پسرش مسعودمیرزا، «منظر محمود» که به اسم خودش خوانده، «گلشن احمد» به اسم برادر کهترش، «بازار ضیا» نزدیک به تیمچه همایون، «تیمچه همایون» واقع در کنار دیوار قیصریه ابتدای بازار بزازها، بقعه «امامزاده محمد»، بقعه «امامزاده سراب گیان معروف به بابااحمد»، «بقعه شیخ ابوالعباس نهاوندی» و بقعه «بدیع‌الزمان» می‌توان اشاره داشت... قیصریه از دیگر احداثات محمودمیرزا بوده که امروزه به‌جز نام و دو چنار کهنسال آثاری از آن برجای نمانده است... «مسجد محمود»، «کاخ همایون» و چند حمام و کاروان‌سرا از دیگر بناهایی است که این شاهزاده قاجاری در نهاوند احداث کرده که امروزه متأسفانه تعداد اندکی از آنها باقی مانده است».

در لرستان

تعمیر مقبره محمد بن احمد بن رضی‌الدین، معروف به «حياة الغيب».

اساتید

1. میرزا عبداللطیف لاریجانی (خط تعلیق)؛
2. حاج علی‌اکبر خویی (کتاب علی‌شیر نوایی و اشعار ترکی)؛
3. ملا حاجی محمد اصفهانی (آداب قرائت و رسوم عبارت)؛
4. میرزا رضای مجوس (ریاضی اقلیدس)؛
5. ملا مراد خراسانی (محکمات و متشابهات قرآن و علم اخلاق)؛
6. میرزا ابوالقاسم همدانی؛
7. ذبیح نهاوندی؛
8. ملا حسنعلی مازندرانی؛
9. میرزا عبدالوهاب نشاط؛
10. میرزا یوسف طرب.

زندان

وی در ذی قعده 1250 به دستور محمد شاه قاجار دستگیر و روانه تهران شد و در 1251ق، به دستور همان شاه، همراه دیگر شاهزادگانی که ادعای حکومت داشتند به زندان اردبیل منتقل شد.

وفات

«در باب تاریخ مرگ او اطلاع دقیقی در دست نیست. تاریخ وفات او را بعد از 1271ق، ذکر کرده‌اند».

«محمود میرزا چندی بعد به علت شیوع وبا به تبریز منتقل گردید، ولی دوباره پس از رفع بیماری به زندان اردبیل بازگردانده شد و تا پایان عمر در زندان ماند»

آثار

1. سفينة ‎المحمود؛
2. باده بی‌خمار؛
3. دلق محمودی؛
4. اخبار محمدی؛
5. تحفه شاهی یا تحفه شهنشاهی؛
6. گلشن محمود؛
7. محمودنامه؛
8. درر المحمود؛
9. بيان المحمود؛
10. غزلیات؛
11. سنبلستان؛
12. منتخب اشعار؛
13. مقصود جهان؛
14. پرورده خیال؛
15. مبكی العيون؛
16. کتاب حدیث؛
17. مخزن المحمود؛
18. تذكرة السلاطين؛
19. منتخب المحمود؛
20. نصيحة المسعود؛
21. رؤیای صادقه؛
22. صاحب‌نامه؛
23. محمود المرائي؛
24. مهر خاوری؛
25. ضياء المحمود؛
26. دیوان اشعار؛
27. مرآت محمدی؛
28. نقل مجلس؛
29. مجمع محمود؛
30. سفرنامه خوزستان/ عهد حسام؛
31. تاریخ صاحب‌‌قرانی.

منابع مقاله

جلالی، نادره، مقدمه کتاب «تاریخ صاحب‌‌قرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق)، اثر محمودمیرزا قاجار، تصحیح نادره جلالی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران 1389ش.

وابسته‌ها

تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق)

عهد حسام (سفرنامه لرستان و خوزستان) سال 1245 قمری