مرقع نی‌نامه جامی

مرقع نی‌نامه جامی، اثری است هنری از نی‌نامه جامی (متوفی 898ق) به دست سه استاد هنرمند از هنرمندان زبده که در قالب مرقع تهیه شده است؛ خلق این اثر هنرى مورد خاصى است از همکارى ناهم‎زمان سه استاد زبده در تاریخ هنر. این سه استاد به فاصله دو قرن، این اثر را پدید آورده‌اند. این نسخه نى‌نامه به خط‍‎ میرعلی هروى به سال 940ق کتابت شده و پس از دو قرن به سفارش و همت میرزا مهدى خان منشى استرآبادى با همکارى على اشرف از نگارگران و جلدآرایان بزرگ تاریخ هنر ایران و محمد هادى استاد تذهیب و زرنشان در سال 1153ق براى کتابخانه میرزا مهدى‌خان منشى زرنگار، مرقع‌بندى و جلدگذارى شده است.

‏مرقع نی‌نامه جامی
پدیدآوران	جامی، عبد الرحمن بن احمد (نويسنده) بختیار، مظفر (مصحح) پور جوادی، نصرالله (زير نظر)
ناشر	مرکز نشر دانشگاهی
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1380ش , مجلد2: 1380ش ,
شابک	‎964-01-1000-0
موضوع	خوش نويسي شعر فارسی - قرن 9ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏5692‎‏ ‎‏/‎‏پ‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نى‌نامه از آثار مولانا عبدالرحمن جامى (898-817ق) است؛ رساله‌اى آمیخته از نظم و نثر در شرح دو بیت آغاز مثنوى و نى‌نامه مولوى (متوفی 672ق). نى‌نامه، علاوه بر آنکه از قدیمی‌ترین شرح‎هایی است که بر اجزاء مثنوى نوشته شده، از نخستین آثار در تلفیق بین عرفان مولوى و ابن عربى (متوفی 638ق) است. تصحیح این اثر بر عهده دکتر مظفر بختیار بوده و همو نیز مقدمه‌ای بر آن نوشته است.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه ناشر، مقدمه مصحح و محتوای مطالب است.

گزارش محتوا

ناشر اثر در توضیح آن می‌نویسد: «اهمیت و امتیاز خاص‎ این نسخه از نى‌نامه در نفاست و ارزش هنرى و یگانگى آن در نوع خود است که به دست سه استاد بزرگ و مسلم هنر در دو دوره جداگانه از درخشان‎ترین دوره‌هاى رونق و شکوه خوشنویسى و هنرهاى کتاب‌آرایى و نگارگرى پدید آمده است. خلق این اثر هنرى مورد خاصى است از همکارى ناهم‎زمان سه استاد زبده در تاریخ هنر. این سه استاد به فاصله دو قرن اثرى پدید آورده‌اند که خود نمونه‌اى فاخر و جامع از نخبه‌ترین انواع اصیل هنرهاى کتاب‌آرایى و کتاب‌گرى است. این نسخه نى‌نامه به خط‍‎ خوشنویس نامدار میرعلی هروى به سال 940ق‎ کتابت شده و پس از دو قرن به سفارش و همت وزیر و دبیر تاریخ‌نگار و کتاب‎دوست و هنرشناس میرزا مهدى خان منشى استرآبادى با همکارى على اشرف از بزرگ‎ترین نگارگران و جلدآرایان در تاریخ هنر ایران و محمد هادى استاد مسلم تذهیب و زرنشان در سال 1153ق براى کتابخانه میرزا مهدى خان منشى زرنگار، مرقع‌بندى و جلدگذارى شده است. ارزش واقعى این نسخه یگانه و نفیس که به کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران (شماره 2142) تعلق دارد هنوز به‌طور شایسته شناخته نشده است. مرکز نشر دانشگاهى با چاپ عکسى این اثر ذوق و خلاقیت و هنر سه تن از هنرمندان برجسته ایران‌زمین را در معرض دید هنرشناسان و دوستداران هنر کتاب‌آرایى قرار مى‎دهد تا قدر هنر پدیدآورندگان آن بهتر شناخته شود.»

نى‌نامه از آثار مولانا عبدالرحمن جامى (898-817ق) است. رساله‌اى آمیخته از نظم و نثر در شرح دو بیت آغاز مثنوى و نى‌نامه مولوى. بیت‎های سرآغاز مثنوى شریف از زبان نى از دیرباز به نى‌نامه شهرت یافته و اهل نظر درک و فهم نى‌نامه را که درواقع سراسر مثنوى با همه تنوع و غناى آن گزارش و گسترش آن معانى خلاصه و زبده است، مدخل و روشنگر معانى کلى مثنوى شریف دانسته‌اند و به شرح و بسط‍‎ و تقریر آن، چه در حوزه‌ها و حلقه‌هاى بحث و درس مثنوى و چه در شرح‎نویسى بر مثنوى، توجه خاص‎ نشان داده شده است.

جامى، چنانکه از آثار او برمی‌آید، مانند بسیارى دیگر از بزرگان شعر و ادب یا مشایخ صوفیه در مثنوى توغل و تتبع بسیار داشته و در مواردى هم در منظومه‌هاى خود به تقلید از سبک مولوى سخن‌پردازى کرده است. جامى بر اثر همین انس و آمیزگارى و دمسازى با مثنوى منتخبى هم از مثنوى شریف برآورده که یگانه نسخه شناخته‌شده آن در کتابخانه دولتى مدرس موجود است. این گزیده که در منابع مربوط‍‎ به سرگذشت جامى در ضمن آثار او ذکر نشده با بیت جامى در سرآغاز همین نى‌نامه آغاز مى‌گردد:

عشق جز نائى و ما جز نى نئیم***او دمى بی‌ما و ما بى‎وى نئیم

همین مایه اعتقاد و دل‌نمودگى به مولوى و مثنوى و شهرت و رواج مثنوى در بین اهل عصر، جامى را که علاوه بر مقام و موقعیت شامخ ادبى و عرفانى خویش از بزرگ‎ترین شارحان درس‎نامه‌ها و متون رایج ادبى و عرفانى در زمان خود و به عقیده اهل نظر «جامع میانه شوق و معرفت و حقائق و معارف» بود بر آن داشته تا به نگاشتن تفسیرى بر دو بیت آغاز نى‌نامه که تبلور معانى و فشرده و چکیده معنایى نى‌نامه و مظهر مثنوى است بپردازد.

جامى که از مشایخ طریقت نقشبندى است در نى‌نامه خود درعین‌حال که به تقلیدى شیوا از سبک سخن مولانا پرداخته، استغراق نقشبندیانه او در جهان‌بینى و عرفان محیی‌الدین ابن عربى موجب شده تا کلام مولانا را بر وفق مشرب ابن عربى تفسیر کند.

بدین‌گونه نى‌نامه، علاوه بر آنکه از قدیم‎ترین شرح‎هایی است که بر اجزاء مثنوى نوشته شده، از نخستین آثار در تلفیق بین عرفان مولوى و ابن عربى است. در آن زمان چنانکه از نفحات الأنس خود جامى و رشحات عین الحیاة فخرالدین على صفى همچنین کتاب مقامات جامى نوشته عبدالواسع نظامى باخرزى و برخى دیگر از متون تعلیمى و نظرى نقشبندیه برمی‌آید مشایخ و خواجگان نقشبند در مولوى و ابن عربى هر دو به دیده احترام و بزرگداشت مى‌نگریسته‌اند و همچنان که فتوحات و فصوص را جان و دل مى‎دانسته‌اند، به خواندن مثنوى معنوى و دیوان کبیر هم شوق و رغبت بسیار داشته‌اند.

در نى‌نامه جامى هم مانند نائیه مولانا یعقوب چرخى (متوفی 851ق)، شیخ و مرشد جامى، مبناى تفسیر بر تلقى «نى» به‌عنوان نماد و نمون روح عارف است. این برداشت ناشى از مشرب متشرع خواجگان نقشبند است که به سماع و ساز و نواز به نظر قبول نمى‌نگریسته و به قول مشایخ سلسله «این کار» نمى‌کرده و «انکار» هم نمى‌کرده‌اند. بااین‌حال، عبدالغفور لارى (متوفی 912ق) مرید و شاگرد خاص‎ جامى ضمن بیان تردید جامى در جواز سماع روایتى شاذ در تکمله نفحات الأنس از چند نوبت شرکت جامى در «سماع دورى» دارد.

تفسیرى دیگر که جامى در این منظومه از نى نموده بر مبناى نى به‌عنوان تمثیل قلم است. البته این تأویل که خود جامى هم آن را با شایدگویى و لحنى تردیدآمیز بیان داشته با اندیشه و نگرش مولوى سازگار نیست و قرائن صارفه‌اى که در خود مثنوى و دیگر آثار مولانا هست، همچنین اشارات رباب‌نامه سلطان ولد فرزند مولوى که مبتنى بر یادداشته‌ها و شنوده‌هاى مستقیم پسر از پدر است و روایات مناقب العارفين شمس‌الدین احمد افلاکى (متوفی 761ق) برخلاف آمد آن صراحت دارد. به‍‌هرحال این‌گونه تلقى از نى به‌عنوان تمثیل قلم ناشى از حرمت و قداستى است که خط‍‎ و قلم به‌عنوان «پرتو آسمانى سیر علم‎زار ایزدى بر نزهت‌آباد شهرستان وجود» در قرآن مجید دارد و هم از عهد باستان در اندیشه و فرهنگ ایران رسوخ داشته است.

آثار کمتر شخصی از بزرگان ادب فارسى را مانند جامى این موقعیت و بخت و نصیبه هنرى روى نموده که بیشترینه آن‌ها به دست بزرگ‎ترین استادان خوشنویس و کتابگران هنرور کتابت و آراسته شود و در زمره آثار نفیس هنرى برآید و به شمار رود. به نوشته امیرعلی‌شیر نوائى در رساله خمسة المتحیرين که سرگذشت‌نامه جامى است به زبان ترکى جغتایى، در دربار هرات کاتبانى راتب و موظف فقط‍‎ براى کتابت آثار جامى گماشته شده بود و این آثار پس از کتابت به نظر جامى می‌رسید. برخى از آن نسخه‌ها که جامى آن‌ها را بازبینى کرده و ویراسته، هم‌اکنون موجود است. جامى نسبت به تأثیر خط‍‎ نکو در حس‌آمیزى و تجلى لطف سخن و قبول خاطر خواننده، اعتقاد بسیار داشته و دراین‌باره، علاوه بر فحواى ابیات متعدد که در دیوان و سایر آثار او آمده، در مقدمه اشعة اللمعات و پایان لیلى و مجنون، به‌تفصیل و تأکید بیشتر، سخن داشته و در ضمن به بحثى دقیق در باب لزوم مقابله متن نونویس با نسخه درست‌نوشته و اصیل پرداخته است. روایات و اشعار غالباً ً طنزآمیزى هم از جامى در نکوهش از کاتبانى که بر اثر غفلت و سهو و حشو در کتابت باعث تغییر متن و تحریف کلام و اندیشه صاحب اثر مى‌گردند نقل شده است.

عبارت جامی در ابتدای کتاب چنین است:

عشق جز نائى و ما جز نى نئیم*** او دمى بی‌ما و ما بى‎وى نئیم

نی که هردم نغمه آرایی کند***در حقیقت از دم نایی کند

این سطری چندست، بعضی منشور و بعضی منظوم به قلم صدق نیت و خلوص طویت مرقوم در بیان معنی نی و شکایت وی که در مفتتح مثنوی حضرت مولی کاشف حقایق اسرار معنوی است وقوع یافته و پرتو شعور بعضی بر آن نتافته. جعلتها تحفه لحضرت من خص بالمواهب الجلیه و المراتب العلیه و رسمتها خدمه لسدة من فاز بالفضایل الانسیه و الشمایل القدسیه.

وضعیت کتاب

صفحات 28 تا 32 از مقدمه کتاب حاوی رونوشت برخی تصاویر مربوط به نسخه‌های خطی و جلد کتاب است.

مرقع نی‌نامه متعلق به کتابخانه میرزا مهدى خان، منشی الممالک نادرشاه بوده، مهر وی با سجع «هدیت من المهدى‎ 1174» بر صفحه آخر در کنار ترقیمه زده شده است. این مهر با همین سجع و بر همین کرسى و ترکیب بر برخى از توقیعات و فردها و اسناد و فرمان‌های مربوط‍‎ به میرزا مهدى دیده می‌شود و تعلق اثر به او مسلم است.

منابع مقاله

مقدمه‌ها و متن کتاب.