نمایش مبدأ برای معارف؛ مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاءولد

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر =NUR11003J1.jpg
| عنوان =معارف؛ مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاءولد
| عنوان‌های دیگر =مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد
| پدیدآوران = 
[[بهاءالدین ولد، محمد بن حسین]] (نویسنده)

[[فروزانفر، بدیع‌الزمان]] (محقق)
| زبان =فارسی
| کد کنگره =‏BP‎‏ ‎‏283‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏م‎‏6
| موضوع =
عرفان - متون قدیمی تا قرن 14

نثر فارسی - قرن 7ق.
| ناشر = 
طهوری
| مکان نشر =تهران - ایران
| سال نشر = 1382 ش 

| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE11003AUTOMATIONCODE
| چاپ =3
| شابک =964-6414-32-X
| تعداد جلد =4
| کتابخانۀ دیجیتال نور =11003
| کتابخوان همراه نور =11003
| کد پدیدآور =
| پس از =
| پیش از =
}}
{{کاربردهای دیگر|معارف (ابهام زدایی)}}
{{کاربردهای دیگر|مواعظ (ابهام زدایی)}}
'''معارف'''، مجموعه‌اى از مواعظ و سخنان سلطان العلماء، [[بهاءالدین ولد، محمد بن حسین|بهاءالدين، محمد بن حسين خطیبى بلخى]]، مشهور به [[بهاءالدین ولد، محمد بن حسین|بهاءولد]]، به زبان فارسى است. به‌طورى كه از مطالعه كتاب معلوم مى‌شود، غالب مطالب آن، تقرير افكار و انديشه‌هاى مؤلف است كه از مطالعه و تفكر در آيات قرآنى و احاديث نبوى و يا تأمل در ملك و ملكوت بدان‌ها رسيده است.

اين كتاب، در مدتى دراز و زمانى طولانى، بيان و تقرير شده و شايد از همان وقت كه [[بهاءالدین ولد، محمد بن حسین|بهاءولد]] مجلس معرفت و تذكير منعقد ساخته، فصول مختلف معارف را به رشته تحرير درآورده باشد. از روى قرائن پيداست كه قسمت اكثر از فصول اين كتاب، خلاصه و محصول سخنان اوست كه در مجالس وعظ و در جواب سؤالات مريدان خود بيان نموده و ناچار مدتى دراز، طول كشيده تا اين همه مجلس تقرير و تدوين شده است.

== ساختار ==
كتاب، مشتمل بر چهار جزء است كه سه جزء آن، در جلد اول و جزء چهارم، در جلد دوم گنجانده شده است. جلد اول، فاقد فصل‌بندى است، ولى جلد دوم داراى 268 فصل است.

قدرت و مهارت مؤلف در اداى مقصود، از اين جهت است كه وى نكته‌هاى باريك دشوارياب را به‌طورى جذاب و دل‌پذير بيان مى‌كند و هم‌چنين رموز و اسرار قرآن و حديث و دقايق عرفان را چنان در تعبيرات شاعرانه و الفاظ نغز آورده است كه خواننده گذشته از ادراك مطلب، به وضوح هر چه تمام‌تر، سرمست شيوايى سخن و فصاحت گفتار او مى‌گردد.

[[بهاءالدین ولد، محمد بن حسین|بهاءولد]]، در تقرير مطلب، بيشتر به تعبيرات مجازى و تشبيهات و استعارات متوسل مى‌شود كه از جهت زيبايى و سلاست نظير آن را كمتر مى‌توان يافت. وى، در تقرير مسائل عرفانى به جاى بحث در ابواب معاملات و احوال و مقامات و شرح اصطلاحات صوفيه چنان‌كه معمول اين طايفه است، تصورات و يافته‌هاى خود را به رشته‌ى تحرير درمى‌آورد و اين امرى است تازه كه در زبان فارسى و نثر صوفيانه وجود نداشت.

== گزارش محتوا ==
براى آشنايى اجمالى با محتواى كتاب و نوع نگارش نویسنده، توجه به نمونه‌هاى زير مفيد است:

# اهدنا الصراط المستقيم؛ گفتم: اى الله! هر جزو مرا به انعامى به شهر خوشى و راحت برسان و هزار دروازه خوشى بر هر جزو من بگشاى و راه راست آن باشد كه به شهر خوشى برساند و راه كژ آن باشد كه به راه خوشى نرساند.
# أ يعدكم انكم اذا متم و كنتم ترابا و عظاما انكم مخرجون هيهات هيهات لما توعدون؛ خلق، دو صنفند؛ يكى مى‌گويد كه ترتيب مصالح خود را همه من مى‌كنم، چون من رفتم كه باشد كه كار مرا سرانجامی‌دهد و مرا مزه‌اى بخشد گرم... و آن صنف ديگر، مأيوس مانده باشد كه مرا بار ديگر كه مزه دهد. آن يكى، همه كار را به خود حواله مى‌كند و اين ديگر، خود، مدبرى نگويد كه هست.
# يادم آمد كه و هو معكم اين ما كنتم؛ گفتم: بايد كه ببينم. جز سمع و بصر عقل و ادراك و اختيار و حيات و علم و قدرت خود نمى‌ديدم و در اينها نظر كردم، تار و پود اينها را وقتى كم و وقتى بيش مى‌يافتم و وقتى ناقص و وقتى كامل مى‌يافتم و هماره متغير و منفسخ و منعزم مى‌يافتم. گفتم كه اين معانى از آن من نيست و در دست من نيست كه اگر از آن من بودى، پيوسته كامل داشتمى؛ اكنون از آن كسى ديگر آمد و آن الله باشد.
# بدان كه دوستى، درخت مزه است و مزه، درخت زندگى است هر كه با كسى و يا چيزى دوستى قوى‌تر دارد، مزه بيش يابد و حيات بيش دارد و هر كه كم دارد، كم.
# به خواب مى‌ديدم كه مرغان سپيد، كلان كلان؛ از غاز كلان‌تر مى‌پريدند و تسبيح صريحا مى‌گفتند... تأويل كردم كه آن فرشتگانند كه بدان صورت خود را به من نمودند كه شكر و تسبيح مى‌بايد گفت به هر حال.
# صلوات مى‌گفتم رسول را عليه‌السلام، گفتم: چون رسول، غيب‌دان نيست، از سر دلم و از زبانم چه آگهى دارد؟ باز گفتم چو الله را تعلقى است به همه مصنوعات و همه مصنوعات به الله‌متعلقند، پس الله ثنا و صلوات تو را بر رسول عليه‌السلام... برساند.
# سكر الجمل فى كل سنة اربعون يوما فى الربيع، زمان قضاء شهوته بالناقة و فى السكر لا يأكل شيئا اربعين يوما.
# اهدنا الصراط المستقيم؛ به معنى آن است كه مى‌گويد: درخواست كن از من كه مرا راه نماى به خود. من گفتم: مرا راه منماى به جاى ديگر؛ مرا با تو خوش است.

==ويژگى‌ها و جهات اهميت كتاب==


# اهتمام مؤلف به قرآن و شرح اسرار آن، چنان‌كه كمتر فصلى است كه در آن يك يا چند آيه قرآن نيامده و در بيان و توضيح آن سخن نرفته باشد، البته روش تفسيرى او با ديگر مشايخ، متفاوت است. سعى بهاءولد، در آسان كردن مطلب است، نه مشكل كردن آن.
# توجه به حل مشكلات دينى آن هم با روش تمثيل و حسن استدلال، به‌طورى كه مباحث كلامى وى دل‌انگيز و موجب قوت ايمان است.
# تمثل و استشهاد به احاديث نبوى.
# تقرير مسائل اخلاقى به‌گونه‌اى مؤثر و محرك به‌سوى اخلاص و عمل صالح.
# صراحت گفتار مؤلف، در ذكر مطالب خصوصى و اعتراف او به نقصان احوال خود و شهامت او در انتقاد از بزرگان عهد، از قبيل محمد خوارزم‌شاه و فخرالدين رازى و...

توجه: جزء چهارم كتاب، با ساير اجزاى آن تفاوت بسيار دارد؛ از جمله:

# در اين جزء، مطالب متنوع و گوناگون به چشم مى‌خورد و مانند ديگر اجزا، منحصر به مسائل عرفانى و صوفيانه و تفسير نيست و فى المثل مسائل مربوط به علم الحيوان و نبات‌شناسى و طب و زراعت و پيوند نباتات هم در آن آمده است. هم‌چنين بحث از مطالب فقه كه قسمت عمده‌اى از صفحات را فرامى‌گيرد و همه به زبان عربى و مشتمل بر اغلاط نيز هست، در اجزاى سه‌گانه نظير ندارد.
# اشارات مؤلف به حوادث زندگى و بيان جزئيات از احوال مزاجى و خاندان و معاصرين گمنام خويش، از جهات امتياز اين جزو مى‌تواند بود.
# قسمت‌هاى متعددى كه در اين جزء، به زبان عربى انشاء شده و روى هم رفته، نزديك بيست صفحه را فرا گرفته است.

== وضعيت كتاب ==

كتاب، به اهتمام مرحوم استاد [[فروزانفر، بدیع‌الزمان|بديع‌الزمان فروزان‌فر]]، تصحيح، تحقيق، مقدمه‌نويسى و تعليقه‌نگارى شده است. وى، در آغاز هر دو جلد، مقدمه‌نگارى نموده و حواشى و تعليقات ارزنده‌اى را به آخر جلد دوم ملحق كرده و پاورقى‌ها را به ذكر آدرس آيات و موارد اختلاف نسخ اختصاص داده است.

در آغاز هر جلد، فهرست كلى مندرجات و در پايان جلد اول، فهرست‌های «موارد اختلاف نسخه چاپ شده با نسخه اياصوفيا»، «احاديث»، «كلمات بزرگان و امثال»، «اشعار عربى و فارسى»، «نوادر لغات و تعبيرات»، «نام‌هاى اشخاص و اقوام و طوايف» و «اماكن» و در پايان جلد دوم، فهرست‌های «آيات»، «احاديث»، «امثال عربى»، «امثال فارسى»، «اشعار»، «لغات و اصطلاحات فقهى»، «لغات و اصطلاحات كلامى»، «لغات و اصطلاحات عرفانى»، «لغات و اصطلاحات طبى و نباتات»، «لغات و اصطلاحات نجومى»، «اعلام رجال و طوايف»، «بلدان و اماكن»، «كتب دينى» و «اسامى كتب» ذكر شده است.


==وابسته‌ها==
{{وابسته‌ها}}

[[معارف (بهاءالدین ولد)]]

[[غيث المواهب العلية في شرح الحكم العطائية]]

[[شرح فصوص الحكم لابن عربي (بالی‌زاده حنفی)]]

[[آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)]]

[[مجموعة رسائل ابن عربی]]

[[زبدة الحقایق]]

[[المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم]]

[[مجموعه رسائل و مصنفات]]

[[انوار الحقيقة و اطوار الطريق و اسرار الشريعة]]

[[مرموزات اسدی در مزمورات داودی]]

[[المصباح في التصوف (جديد)]]

[[ترجمه و متن مرآة العارفين و مظهر الكاملين في ملتمس زبدة العابدين]]

[[رساله حق الیقین]]

[[زبدة الحقایق]]

[[مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی]]

[[مقالات شمس تبریزی]]

[[مجموعه رسائل عوارف المعارف]]

[[لوائح الحق و لوامع العشق]]

[[زبدة الحقایق]]

[[عنقا مغرب في ختم الأولياء و شمس المغرب]]

[[شرح فصوص الحكم (ابن تركه)]]

[[ترجمه و شرح مصباح الانس(ناییجی)]]

[[المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم]]

[[رسائل دهدار]]

[[شرح فصوص الحكم (خوارزمی)]]

[[منارات السائرين إلی حضرة الله جل جلاله و مقامات الطائرين]]

[[جامع الأسرار و منبع الأنوار]]

[[المصباح في التصوف (جديد)]]

[[آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)]]

[[مجموعه رسائل عوارف المعارف]]

[[شرح فصوص الحكم ابن عربي (قاساني)]]

[[لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی (سه رساله در تصوف)]]

[[مرصاد العباد]]

[[شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)]]

[[مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی]]

[[شرح فصوص الحكم ابن عربی (پارسا)]]

[[المصباح في التصوف (جديد)]]

[[شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)]]

[[ممد الهمم در شرح فصوص الحكم]]

[[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)]]

[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
[[رده:تصوف و عرفان]]
[[رده:آثار کلی تصوف و عرفان]]