ملاك التأويل القاطع بذوي الإلحاد و التعطيل في توجيه المتشابه اللفظ من آي التنزيل

ملاك التأويل القاطع بذوي الإلحاد و التعطيل في توجيه المتشابه اللفظ من آي التنزيل، نوشته احمد بن ابراهیم بن زبیر ثقفی عاصمی غرناطی، کتابی است دو جلدی، به زبان عربی و با موضوع تفسیر. وی در این کتاب به بیان موارد تکرار الفاظ و مشابهات قرآنی می‌پردازد. هدف او از این امر بیان لغو نبودن و معنادار بودن چنین تکرارهایی به انگیزه پاسخ به کسانی است که بر این تکرارها ایراد می‌گیرند.

ملاك التأويل القاطع بذوي الإلحاد و التعطيل في توجيه المتشابه اللفظ من آي التنزيل
ملاك التأويل القاطع بذوي الإلحاد و التعطيل في توجيه المتشابه اللفظ من آي التنزيل
پدیدآورانابن زبیر، احمد بن ابراهیم (نویسنده) فلاح، سعيد (محقق)
عنوان‌های دیگرالقاطع بذوي الإلحاد و التعطيل في توجيه المتشابه اللفظ من آي التنزيل
ناشردار الغرب الإسلامي
مکان نشرلبنان - بيروت
سال نشرمجلد1: 1983م , 1403ق ,
چاپ1
موضوعتفاسير اهل سنت - قرن 8ق. قرآن - متشابهات و محکمات
زبانعربی
تعداد جلد2
کد کنگره
‏BP‎‏ ‎‏85‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏7
نورلایبمطالعه و دانلود pdf

کتاب توسط سعید فلاح مورد تحقیق قرار گرفته است.

ساختار

این اثر دارای دو جلد است. جلد اول دارای مقدمه محقق، مدخل، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب تا پایان سوره یونس است و محتوای جلد دوم از سوره هود آغاز شده و به سوره ناس خاتمه یافته است. در ابتدای این جلد نیز مقدمه‌ای از محقق آمده است.

ابن زبیر مطالب این کتاب را ضمن سه مرحله بیان می‌کند؛ اول: سوره را ذکر می‌کند و آیات مشابه را بنا بر آنچه در مقدمه درباره موضوع کتابش شرح داده، به ترتیب اولویت آدرس‌دهی می‌کند. از مواردی مانند سوره واقعه که یک آیه در این ارتباط دارند یا سوره‌هایی که ارتباطی با مقصود مؤلف ندارند گذر می‌کند مانند سوره‌های طارق تا بروج و قدر تا قارعه و...[۱] دوم: آیه مادر را ذکر می‌کند و مشابهاتش را با استقرای موارد از همان سوره یا دیگر سوره‌ها به آن ملحق می‌کند و موارد اتفاق و اختلاف را بیان می‌دارد. سپس سؤالاتی را که ممکن است به ذهن خواننده خطور کند مطرح می‌نماید. سوم: بعد از مطرح کردن سؤال، آن را پاسخ می‌دهد.[۲] وسایل وی برای تحقیق عبارتند از: قرآن کریم، اسباب نزول، سنت و آثار، قرائات، لغت اعم از نحو و استعمالات لفظی و فنون کلام و اصول و...، استشهاد به آرای علما، طرح سؤال و بیان فصل‌های تکمیلی.[۳]

ایشان در موارد سنت غالباً ً به ذکر کل سند نپرداخته و صرفاً قول را از نقل صحابی نقل می‌کند، گاهی هم مورد را به مرجعش ارجاع می‌دهد به این نحو که از صحیحی که این روایت را ذکر کرده نام می‌برد، برخی موارد را هم ذیل کلامش بدون این‌که تذکر دهد این مورد از سنت اخذ شده، ذکر می‌کند.[۴]

گزارش محتوا

ملاک التأویل کتابی تفسیری است که ابن زبیر منحصراً موضوع آن را در توجیه تکرارها و مشابهات یا موارد اختلافی در تقدیم و تأخیر یا کم و زیادت در تعبیر، در الفاظ آیات قرآن، مطرح کرده است.[۵] نویسنده دراین‌باره می‌نویسد: «از مواردی که نویسندگان از ائمه ما از نگاشتن آن غفلت کرده‌اند، توجیه موارد تکرار لفظی آیات قرآن و همچنین اختلاف در تقدیم و تأخیر و برخی زیادی‌های در تعبیر است.» نویسنده این روش را در این نوع از آیات در تمام سوره‌های قرآن از فاتحه تا ناس پی گرفته است.[۶] او می‌گوید «درة التنزيل و غرة التاويل» اثر خطیب اسکافی اولین کتابی است که سابقین در این زمینه نگاشته‌اند است.[۷] محقق کتاب می‌گوید از دیگر کسانی که بعد از اسکافی در این فن کتاب نوشته، کرمانی است که اثرش «البرهان فی توجیه متشابه القرآن لما فیه من الحجة و البیان» است.[۸] دیگر آثار در این باب «هدایة المرتاب فی المتشابه» اثر سخاوی و «کشف المعانی فی متشابه المثانی» از قاضی بدرالدین است.[۹]

قصد نویسنده از تألیف این کتاب، پاسخ است به ملحدین و قائلان به تعطیل در طعنه‌هایی که در این‌گونه موارد بر قرآن می‌زنند.[۱۰] نویسنده در این کتاب تعلق حکمت الهی در تکرار بعضی آیات را نشان داده و تأکید می‌کند که این‌چنین مواردی لغو نیستند. مثلاً آیات قبله (144 به بعد بقره) صرفاً بر تأکید دلالت ندارند بلکه دارای معنای خاصی هستند که پیش‌ازاین تکرار آن را نداشته‌اند. پرسشگری می‌تواند بپرسد که چرا در آیه 63 سوره عنکبوت لفظ «مِن» وجود دارد ولی در مشابه‌های آن نیست؟ او پاسخ می‌دهد «مِن» در اینجا برای زیادت بیان و تأکید آورده شده و این تأکید با کلمات سابقش یعنی «مَن نَزَّلَ» مناسبت دارد؛ پس بنای فعل بر مبالغه و تکثیر گذاشته شده است و این تأکید منجر به کثرت الفاظ می‌شود. از طرف دیگر، در آیه‌های مشابه این آیه که لفظ «مِن» را ندارند، فعل به‌صورت مؤکّد بیان نشده است یعنی فعل با لفظ «أنزل» آمده است؛ و اگر برعکس این امر اتفاق می‌افتاد یعنی در آیات سوره بقره و جاثیه «مِن» وجود می‌داشت و در آیه مربوطه سوره عنکبوت نمی‌بود، کلام تناسب خودش را از دست می‌داد.[۱۱]

روش ابن زبیر در این تفسیر چنین است؛ او در ابتدای کتاب موضوع تفسیرش را بیان کرد [که در عبارات بالا به‌صورت مختصر شرح دادیم]، هدف مشخصی هم از این امر دارد [که آن را هم در عبارات سابق گفتیم]، او در عمل هم به این روش پایبند است یعنی به‌عین آیاتی که خطیب اسکافی در درة التنزیل استناد کرده، اعتماد می‌کند و البته برخی مواردی را که او از قلم انداخته استدراک می‌کند.[۱۲] محقق کتاب می‌گوید مجموع آیاتی که اسکافی به آن‌ها دست یافته 273 آیه و آن‌که ابن زبیر ذکر کرده 377 آیه است؛ پس مواردی که ابن زبیر افزون بر اسکافی ذکر کرده 104 آیه است.[۱۳] یکی از موارد، آیه 11 سوره بقره است که اسکافی به بحث از آن پرداخته ولی از مشابهت آن با آیه 141 سوره اعراف غفلت کرده و ابن زبیر به آن می‌پردازد. این آیه سه سؤال درباره کلمه «یذبحون» در آیه 49 بقره و «و یذبحون» در آیه 6 سوره ابراهیم که با حرف عطف آمده ایجاد می‌کند که صاحب کتاب الدرة به آن می‌پردازد اما وی از مقارنت بین «یذبحون» وارد در دو سوره بقره و ابراهیم و بین «یقتلون» در اعراف غفلت کرده که ابن زبیر آن را بیان می‌کند.[۱۴] نویسنده این موارد را با علامت غ در کتاب نشان می‌دهد و می‌نویسد «علامت غ» دلالت بر این دارد که این مورد، مورد توجه صاحب درة قرار نگرفته است.[۱۵] ابن زبیر در این کتاب تمامی موارد تکرار و مشابهات در آیات را در تمام قرآن جستجو می‌کند و در این امر مراعات ترتیب تلاوت سوره سوره و آیه آیه را می‌کند مگر در مواردی که خالی از مشابه یا خارج از قصد کتاب باشند.[۱۶]

وضعیت کتاب

کتاب دارای دو جلد است. فهرست مطالب در انتهای هر دو جلد ذکر شده است. در پایان جلد دوم فهرست مطالب جلد اول نیز ذکر شده است.

پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای کتاب و معرفی شخصیت‌ها و... هستند. صفحات 18-19 و 21-22 و25-26 و28-29 رونوشتی از نسخه‌های خطی کتاب ارائه داده است. نسخ خطی مورد اعتماد این اثر چهار نسخه میکروفیلم مؤسسه احیاء نسخ خطی در مصر به شماره 259 از روی نسخه کتابخانه وزیر شهید علی پاشا، میکروفیلم همان مؤسسه به شماره 260 از روی نسخه مراد ملا به شماره 308، نسخه خطی اسکوریال اسپانیا که ضمن مجموعه‌ای از کتاب‌ها ارائه شده و نسخه کتابخانه ملی جمهوری تونس به شماره 05653 است.[۱۷]

پانویس

  1. ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص115
  2. ر.ک: همان، ص115-116
  3. ر.ک: همان، ص116-135
  4. ر.ک: همان، ص121
  5. ر.ک: همان، ص103
  6. ر.ک: همان، ص103 و 144
  7. ر.ک: همان، ص105
  8. ر.ک: همان، ص107
  9. ر.ک: همان، ص108
  10. ر.ک: همان، ص108-109
  11. ر.ک: همان، ص109
  12. ر.ک: مقدمه مؤلف، ج1، ص146-147
  13. ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص113
  14. ر.ک: همان، ص114
  15. ر.ک: مقدمه مؤلف، ج1، ص147
  16. ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص114
  17. ر.ک: همان، ص16-29

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها