هداية المرتاب و غاية الحفاظ و الطلاب في تبيين متشابه الكتاب
هداية المرتاب و غاية الحفاظ و الطلاب في تبيين متشابه الكتاب، اثر علی بن محمد سخاوی (558-643ق)، ارجوزه‌ای است که درباره متشابهات قرآن (در این کتاب متشابه به معنای اصطلاحی آن نیست، بلکه به معنای واژگان شبیه به هم است) بحث می‌کند. این اثر توسط عبدالقادر خطیب حسنی مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
| هداية المرتاب و غاية الحفاظ و الطلاب في تبيين متشابه الكتاب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سخاوی، علی بن محمد (نويسنده) حسني، عبدالقادر خطیب (محقق و مقدمه‌نويس) |
| ناشر | دار الغوثاني للدراسات القرآنية دار الفکر |
| مکان نشر | سوريه - دمشق |
| سال نشر | مجلد1: 2007م , 1428ق , |
| شابک | 1-59239-493-0 |
| موضوع | قرآن - متشابهات و محکمات قرآن -- مسائل لغوي |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 85/1 /س3ه4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
«هداية المرتاب»، معروف به «السخاوية» اولین کتابی است که در زمینه متشابهات قرآن نوشته شده؛ پس از آن کتاب‌های دیگری به رشته تحریر درآمده است[۱].
ساختار
این اثر با مقدماتی از ناشر، شیخ محمد کریم راجح (استاد قاریان دمشق)، مقدمه محقق و مقدمه منظوم نویسنده آغاز شده، سپس متن کتاب (به‌همراه مقدمه) در قالب شعر به تعداد 431 بیت آمده است. مطالب کتاب به‌ترتیب حروف الفباء مرتب شده است.
گزارش محتوا
شیخ محمد کریم راجح در مقدمه خویش می‌گوید: صحابه پیامبر، کتاب خدا را از زبان رسولش(ص) آن‌چنان‌که نازل شده، گرفته و مبادرت به حفظ و نگارش آن نمودند... دراین‌بین آنان، تنها اکتفا به حفظ الفاظ آن ننموده، بلکه لهجه‌های آن، کیفیت ادای حرف از مد و قصر، همزه و تسهیل همزه، سکت و وصل، اتصال و وقف... را به‌خوبی فراگرفتند.
یکی از مواردی که بسیار مورد توجه صحابه و حافظان قرآن قرار گرفته، بحث متشابهات است. هرچند در این متشابهات مشکلاتی از جهت حفظ و نگهداری آن به نظر می‌رسید؛ لکن همت آنان بر حفظ قرآن، چنان‌که نازل شده، بوده است. این شدت اهتمام به‌گونه‌ای بوده که از اختلاط کلمات متشابه در سور قرآن مواظبت و جلوگیری می‌کردند. صیانت از قرآن، از صحابه آغاز شده و آنان به تابعین و تابعین به تابعین تابعین و آنان به قاریان و متخصصان قرآن تحویل و آموزش دادند و اکنون قرآنی بدون عیب و نقص به دست ما رسیده است[۲].
محقق در مقدمه طولانی خویش به مباحثی درباره متشابه لفظی در قرآن پرداخته است. وی در ابتدا به تعریف متشابه از زبان زرکشی در کتاب «البرهان في علوم القرآن» پرداخته است. زرکشی می‌گوید: متشابه به معنای آوردن یک سخن در صورت‌های گوناگون و فواصل مختلف است[۳].
محقق در ادامه می‌گوید: مقصود از «یک سخن» که در متن عربی به «القصة الواحدة» آمده، لفظ قرآنی مشخص معین است که به‌صورت متشابه آورده شده است[۴]. ایشان در ادامه مباحث مقدمه، به اقسام متشابه اشاره می‌کند[۵].
محقق کتاب، عبدالقادر خطیب حسنی در تقسیم متشابه به کتب ابن جوزی (متوفی 597ق) و زرکشی (متوفی 794ق) مراجعه نموده و تقسیمات آنان را درباره متشابه آورده است[۶]. سپس به معرفی برخی از آثاری که در این‌باره (متشابهات قرآن) نوشته شده[۷] و ترجمه نویسنده این اثر (سخاوی) می‌پردازد[۸].
ویژگی‌های کتاب
- کتاب بر اساس حروف هجا تنظیم شده و برای هر حرفی یک باب در نظر گرفته شده است؛ بنابراین، این کتاب دارای 28 باب است.
- ملاک در تنظیم کتاب، حرف اول کلمات بوده است، نه حرف اصلی؛ بنابراین «أنزلنا» و «أرسلنا» در باب الف و «بالله» و «باليوم» در باب باء و «تبدون» و «تعبدون» را در باب تاء می‌توان یافت.
- کلماتی چون «فأنزلنا» که در ابتدای آن حرف «ف» آمده، در باب الف آورده شده و فاء آنها نادیده گرفته شده است؛ زیرا برخلاف «ب» در «بالله» نقش اساسی ندارد.
- سخاوی اعراب کلمات متشابه (رفع، نصب و جر) را مورد توجه قرار نداده؛ زیرا معتقد است اعراب باعث اشتباه حافظین قرآن نمی‌شود.
- بنای نویسنده بر حکایت کلمات قرآنی است، نه مراعات اعراب آنها، مثل:
| «يوم ألیم» حرف هود جاء في | قصة نوح و أتی في الزخرف | |
| «خشية إملاق» في الإسراء يا فتی | و قل «من إملاق» في الأنعام أتی |
- ناظم، نام برخی از سوره‌ها را با نام غیر رایج آن آورده است؛ مثلا سوره مائده را با نام عقود، سوره اسراء را با نام سبحان، سوره شعراء را با نام ظله، سوره صافات را با نام ذبح و سوره زمر را با نام تنزیل آورده است.
- سخاوی گاه به اختلاف قرائات نیز اشاره می‌کند، مانند ابیات 63-65.
- مؤلف گاه شماره آیه مورد نظر را که کلمه متشابه در آن قرار دارد نیز در ابیات خویش گنجانده است؛ همانند بیت 111 و 112 که چنین است:
| «فإن توليتم) بلا مزید | ثلاثة فاعدده في العقود | |
| و يونس من جاوز السبعينا | منها يجده بعدها يقينا |
- از جمله مطالب شیرین و لذت‌بخش برای خواننده این منظومه، تکرار ادعیه ناظم برای حافظان منظومه خویش است[۹].
سخاوی، 25 بیت ابتدایی را به مقدمه اختصاص داده که بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر(ص) و صحابه، به نام کتاب و شیوه تنظیم آن پرداخته است[۱۰].
همان طور که بیان شد کتاب به‌ترتیب حروف الفبای کلمات متشابه تنظیم شده است؛ بر همین اساس سخاوی اولین کلمه‌ای را که درصدد بیان آن بر‌آمده، «أنزلنا» است. او می‌گوید: «فأنزلنا» در آیه 59 سوره بقره با «فأرسلنا» در آیه 162 سوره اعراف اشتباه نشود. آخر آیه اول، «يفسقون» و آخر آیه دوم، «يظلمون» است:
| و اقرأ «فأنزلنا» بآي البقرة | علی الذين ظلموا» محبرة | |
| لكن «فأرسلنا عليهم» جاء في | سورة الأعراف يقينا فاعرف | |
| و آخر الآية «يفسقونا» | فيها و في الأعراف «يظلمونا |
وضعیت کتاب
محقق با استفاده از یک نسخه خطی از کتاب که در کتابخانه پدرش موجوده بوده، به‌همراه سه نسخه دیگر (نسخه کتابخانه ظاهریه دمشق و دو شرح این اثر)، دست به تصحیح کتاب زده است. ایشان نسخه کتابخانه پدرش را به‌عنوان نسخه اصلی قرار داده است[۱۱].
پاورقی‌ها علاوه بر بیان اختلاف نسخ، به ذکر نوع متشابه، ذکر آیه و سوره‌ای که آن لفظ متشابه در آن قرار دارد، اختصاص یافته است.
قبل از متن کتاب، تصاویری از نسخ خطی به معرض نمایش گذاشته شده است[۱۲].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ساروی، پری‌چهر، «بررسی کتاب‌های متشابه القرآن و شیوه نویسندگان آنها»، بینات، زمستان 1384، شماره 48.
- السندي، عبدالقيوم بن عبدالغفور، «منظومتان في متشابه القرآن – هداية المرتاب للامام السخاوي و كفاية القاري للإمام الحارثي التتوي – تعريف و مقارنة»، جامعة أم‌القری، ذوالحجة 1425، العدد 32.