أصول‌الدين (جمال‌الدین غزنوی)

أصول‌الدين (جمال‎الدین غزنوی)
پدیدآوران	غزنوی، احمد بن محمد(نویسنده) داعوق، عمر وفيق (محقق)
ناشر	دار البشائر الإسلامیة
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	1

أصول‌الدين، تألیف عالم حنفی قرن ششم، جمال‎الدین احمد بن محمد غزنوی، کتابی است که در موضوع اصول و برخی از مسائل و فروعات مذهب ماتریدیه است که توسط استاد دانشگاه مطالعات اسلامی - عربی دبی، عمر وفیق داعوق مورد تحقیق قرار گرفته است.

ماتریدیه، یکی‎ از‎ مذاهب‎ مهم کلامی اهل سنت است که نگرش و گفتمان خاصی در حوزه مسائل کلامی، از جمله‎ امامت‎ و امام دارد. این مذهب کلامی توسط ابومنصور ماتریدی در ماوراءالنهر‎ تکوین‎ یافته‎ و امروزه، تقریباً نیمی از جمعیت اهل سنت را در بر می‎گیرد.

ساختار

ابتدای این اثر دو مقدمه از محقق و مؤلف آمده است‎.

این اثر که در اصل فاقد باب‎بندی بوده، توسط محقق کتاب عنوان‎بندی شده است. تعداد این عناوین به پانزده عنوان می‎رسد. در ذیل هرکدام از این عناوین تعدادی فصول ذکر شده است. مجموع این فصول به یک‎صدوهفتاد فصل می‎رسد.

نویسنده از آثاری، چون: «العقيدة الطحاویة»، «التمهيد لقواعد التوحيد»، «شرح العقائد النسفية» و «الأربعين في أصول‌الدين للغزالي» برای تألیف کتابش استفاده برده است..

گزارش محتوا

مقدمه محقق شامل بررسی عصر غزنوی از حیث سیاسی، اجتماعی و علمی، زندگی‎نامه نویسنده و روش تحقیق کتاب است.

مطالب کتاب با بحث صفات خداوند آغاز شده است. نویسنده در این بخش از کتاب به توضیح برخی از صفات ثبوتیه و سلبیه پرداخته و در ضمن آن دست به تأویل برخی از مفاهیم همچون «استواء»، «نزول»، «ید» و «وجه» زده است..

ایشان در این فصل با نفی برخی از صفات به نام صفات سلبیه، به اثبات صفاتی، همچون: حیات، علم، قدرت و... برای خداوند پرداخته است. او در این‎باره می‎گوید: زمانی که ثابت شد که خداوند حی، عالم، قادر، مرید، سمیع، بصیر و متکلم است، ثابت می‎شود که برای خداوند حیات، علم، قدرت، اراده، شنیدن، دیدن و تکلم وجود دارد؛ زیرا عالم، بدون علم و قادر بدون قدرت، همچون متحرک بدون حرکت و ساکن بدون سکون است و نیز مثل این است که گفته شود خداوند هیچ علمی و قدرتی بر ما ندارد و این محال است..

درباره علم خداوند نیز این مطلب گفتنی است که علم او نه کسبی و نه ضروری است؛ زیرا این دو قسم از نشانه‎های حدوث است..

ایشان راجع به اسماء الهی می‎گوید: اسماء الهی توقیفی است و جایز نیست از راه قیاس آن‎ها را به دست آورد. صفات خداوند ذاتی است و عرضی نیست؛ زیرا عرض فناپذیر است؛ درحالی‎که صفات خداوند ابدی هستند.

نویسنده درباره رؤیت خداوند می‎گوید: رؤیت خداوند در این دنیا محال و در آخرت امری ممکن است و دلیل آن موجود بودن خداوند می‎‎باشد.

نظر ایشان درباره عصمت انبیاء با توجه به آیاتی که در قرآن درباره عصیان و خطای پیامبران آمده، این است که با توجه به اینکه در تأویل نمودن این آیات، احتمال خطا وجود دارد، بنابراین ما آن‎ها را به معنای ظاهری خویش اخذ می‎کنیم.

احمد‎ غزنوی‎ حنفی، درباره ادخال جمیع خلایق‎ بدون معصیت در آتش‎ عذاب‎، پاسخ صریحی ارائه نمی‎دهد و به این سخن اکتفا می‎کند که بعضی از اهل سنت آن را نیکو دانسته‎اند و بعضی از مشایخ ما آن را نیکو ندانسته‎اند؛ زیرا در این صورت جمع بین دشمن و دوست خداوند در آتش جهنم اتفاق افتاده است..

در تعلیقه همین بخش از کتاب نیز چنین می‎خوانیم: الله تعالی در افعال و اقوالش، به کمال حکمت متصف می‎شود و در ملکش به‎نحو کامل تصرف می‎کند‎. خلق‎ و امر و حکم از آن اوست و بازگشت به‎سوی اوست و اگر خلق را نیافریند، از حکمت خارج نمی‎شود... و اگر حق ‎تعالی کافران را خلق کند و مؤمنان را نیافریند، یا بالعکس‎، جایز‎ است... همه این چیزها برای او صواب و عدل و حکمت است..

غزنوی حنفی درباره ایمان و کفر می‎گوید: اعتقاد ما این است که ایمان در حقیقت همان تصدیق قلبی است و آن همان ایمانی است که بر بنده واجب است آن را بر زبان جاری کنند تا بر مردم نیت‎های قلبی او روشن شود و اگر چنین کرد، احکام اسلام بر او جاری می‎شود. پس اگر کسی قلباً ایمان آورد مؤمن است بین خود او و خداوند و اگر کسی ایمان آورد و بر زبان نیز جاری کرد، از دیدگاه خداوند و از دیدگاه مردم مؤمن است..

سپس می‎گوید: «لا نكفّر أحداً من أهل القبلة بذنب ما لم تستحّله و لا نُخرجُ العبدَ من الإيمان إلا بجحود ما أدخله فيه و الإيمان واحد و أهله في أصله سواء و التفاضل بينهم بالتقوی»؛ یعنی: «ما احدی از اهل قبله را که مرتکب گناهی شده، تا زمانی ‎که آن را حلال نشمرده است، تکفیر نمی‎کنیم و فردی را از دایره ایمان بیرون نمی‎بریم، مگر اینکه به انکار چیزی برخیزد که باعث ایمان او گشته است. ایمان حقیقت واحد است و مؤمنان در آن یکسانند؛ تفاوت آن‎ها در تقواست».

جمال‎الدین‎ غزنوی‎ حنفی، فلسفه امامت را اجرای احکام‎ و حدود‎ الهی‎، فرماندهی سپاه و مجهز ساختن لشکریان اسلام، گرفتن مالیات‎های شرعی و دادن آن به مستحقان و در یک‎کلام، تأمین‎ مصالح مسلمانان دانسته است..

او قرشی بودن را یکی از شروط امام می‎داند و می‎گوید: بهتر است که امام، هاشمی‎ باشد؛ لکن معصوم بودن، افضل بودن از همه انسان‎ها و مجتهد بودن در اصول و فروع، از شرایطش نیست.

شیخ جمال‎الدین غزنوی حنفی، خروج بر امام را اگرچه ظلم نماید، جایز نمی‎داند و معتقد به عدم عزل امام در صورت ارتکاب کبیره است و در صورت ارتکاب کبیره، فقط دعوت به صلاح و عدل بر شما لازم می‎آید.

ایشان، افضل امت پیامبر را به‎ترتیب: ابوبکر، عمر، عثمان، علی، تمام عشره مبشره [در روایتی جعلی از پیامبر(ص) نقل شده که ده نفر اهل بهشت هستند...]، بقیه صحابه (به‎حسب مراتبشان)، تابعین، تابعین تابعین، علمای سلف و ائمه دین می‎داند.

وی، درباره اتفاقاتی که بین امیرالمؤمنین علی(ع) و معاویه واقع شده، می‎گوید: وقایعی که بین آن دو رخ داده، بر مبنای اجتهاد آنها بوده و در این میان، علی(ع) در همه آنچه انجام داده، مصیب بوده است...

وضعیت کتاب

فهرست محتویات و فهارس فنی در پایان کتاب آمده است.

محقق کتاب، تحقیقات ارزشمندی را در پاورقی‎ها آورده است. این تحقیقات، شامل بحث‎های لغوی و اصطلاحی یک واژه، متن روایات، نظرات عالمان (مرتبط با مباحث کتاب) و... است.

محقق، عناوینی را که برای مباحث کتاب برگزیده، در پرانتز قرار داده است.

منابع مقاله

1. مقدمات و متن کتاب.
2. ربانی گلپایگانی، علی، «فلسفه امامت از دیدگاه متکلمان اسلامی»، مجله انتظار موعود، زمستان 1381، شماره 6، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
3. اخلاقی، حسنعلی و فکوری، محمدعلی، «امامت و امام در گفتمان امامیه و ماتریدیه»، پژوهشنامه کلام، پاییز و زمستان 1383، شماره 1، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
4. سلیمانی کیاسری، جمال‎الدین، «مصلحت در افعال الهی بررسی دیدگاه علامه طباطبایی»، مجله معرفت، تیر 1394، شماره 211، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).

وابسته‌ها

أصول‌الدين (تمیمی بغدادی)

أصول‌الدين (بزدوی)